Nowy Jork (stan)

Stan Nowy Jork
State of New York
	stan
	11. stan od 26 lipca 1788
Pieczęć	Flaga
	Dewiza: (łac.) Excelsior (Zawsze w górę)
Państwo	Stany Zjednoczone
Stolica	Albany
Kod ISO 3166-2	US-NY
Gubernator	Kathy Hochul (D)
Powierzchnia	141 297 km²
Populacja (2017); • liczba ludności	; 19 849 399
• gęstość	155,18 os./km²
Strefa czasowa	UTC-5:00; UTC-4:00
Języki urzędowe	angielski
	Położenie na mapie USA;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa
	Portal Stany Zjednoczone

Piramida wieku

Nowy Jork (ang. State of New York lub New York State) (wymowa:/nuː ˈjɔrk/ ⁱ) – stan w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych.

Graniczy z jeziorami Ontario i Erie, z kanadyjskimi prowincjami Ontario i Quebec, a także ze stanami Vermont, Massachusetts, Connecticut, New Jersey i Pensylwania. Od południowego wschodu dotyka Oceanu Atlantyckiego.

Największym miastem stanu jest Nowy Jork, gdzie mieszka prawie połowa jego mieszkańców. Inne duże miasta to Buffalo, Rochester, Syracuse i stolica stanu – Albany.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Przed przybyciem Europejczyków obszary te zamieszkiwali Indianie Mohegan, Munsee i Delawarowie (grupa algonkińska) oraz Mohawk, Oneida, Onondaga, Kajugowie i Seneka (z Ligi Irokezów). Pierwszym Europejczykiem który odwiedził terytorium przyszłego Nowego Jorku był Giovanni da Verrazzano w 1524. Henry Hudson w 1609 odkrył główną rzekę stanu, później nazwaną jego nazwiskiem.

Pierwszymi stałymi europejskimi osadnikami byli Holendrzy, którzy od 1613 roku organizowali w okolicach Manhattanu prywatne terytorium zamorskie i po zasiedleniu go przez pierwszą grupę emigrantów w 1624 przekształcili je w holenderską prowincję o nazwie Nowe Niderlandy (niderl.: Nieuw-Nederland, łac.: Novum Belgium lub Nova Belgica). Rok później założono tam Fort Amsterdam (późniejszy Nowy Amsterdam, a od 1665 Nowy Jork). W 1664 kolonię zajęli bez oporu Anglicy z sąsiedniej Nowej Anglii. Holendrzy odzyskali ją przejściowo w roku 1673, znów przemianowując Nowy Jork (nazwany tak na cześć brata króla angielskiego, księcia Jorku) na Nową Oranię (nid. Nieuwe Oranje). Jednak już rok później, po III wojnie angielsko-holenderskiej, zrzekli się całej kolonii na rzecz Anglików, którzy przemianowali ją na Prowincję Nowy Jork (istniejącą do 1777).

Miasto Nowy Jork było od początku miastem wielokulturowym i wieloreligijnym. Po przejściu kolonii pod władzę Anglików osadnicy holenderscy pozostali w kolonii, zachowali wolność religii i utrzymali swe duże wpływy polityczne i gospodarcze. Kolonia przyjęła też Żydów wydalonych z portugalskiej Brazylii. Miasto Nowy Jork rozwijało się nieustannie i około 1790 stało się największym miastem Stanów Zjednoczonych, mając wtedy około 33 tys. mieszkańców.

Podczas amerykańskiej wojny rewolucyjnej stan był miejscem intensywnych walk. W 1776 Brytyjczycy zdobyli miasto Nowy Jork i stworzyli z niego swoją główną bazę w Ameryce Północnej. Z tej bazy próbowali zdobyć panowanie nad rzeką Hudson i tym sam przeciąć kolonie amerykańskie na pół. Brytyjska porażka w bitwie pod Saratogą 19 września 1777 położyła kres tym planom. Brytyjczycy utrzymali się jednak w mieście Nowy Jork aż do zakończenia wojny, gdyż Amerykanie nie próbowali zdobyć silnie ufortyfikowanego miasta.

Aż do końca XVIII wieku europejscy osadnicy zajmowali tylko południową część dzisiejszego stanu, osiedlając się głównie w dolinie rzeki Hudson i dookoła miasta Nowy Jork u jej ujścia. Tereny północne i północno-zachodnie obecnego stanu były zdominowane przez silne plemiona Indian (przede wszystkim Irokezów), które do 1760 często posiadały poparcie Francuzów z sąsiedniej Kanady. Dopiero w trakcie amerykańskiej wojny rewolucyjnej armie Stanów Zjednoczonych zaczęły przejmować kontrolę w tych regionach. Ostatecznie tereny te formalnie stały się własnością Stanów Zjednoczonych na skutek traktatów podpisanych z Indianami do 1797.

Geografia[edytuj | edytuj kod]

Stan rozciąga się od Atlantyku do jezior Ontario i Erie. Na północy graniczy z Kanadą. Główne rzeki to Niagara, Hudson i Rzeka Świętego Wawrzyńca.

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Spis ludności z roku 2010 stwierdza, że stan Nowy Jork liczy 19 378 102 mieszkańców, co oznacza wzrost o 401 645 (2,1%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2000. Dzieci poniżej piątego roku życia stanowią 5,9% populacji, 20,9% mieszkańców nie ukończyło jeszcze osiemnastego roku życia, a 15,9% to osoby mające 65 i więcej lat. 51,4% ludności stanu stanowią kobiety^[3].

Język[edytuj | edytuj kod]

W 2010 roku najpowszechniej używanymi językami są^[4]:

język angielski – 70,72%
język hiszpański – 14,44%
język chiński – 1,56%
język rosyjski – 1,2%
język włoski – 1,18%.

Rasy i pochodzenie[edytuj | edytuj kod]

Według spisu z 2010 roku, 69,6% mieszkańców stanowiła ludność biała (55,3% nie licząc Latynosów), 17,7% to czarnoskórzy Amerykanie lub Afroamerykanie, 9,1% to Azjaci, 2,5% miało rasę mieszaną, 1,0% to rdzenna ludność Ameryki, 0,1% to Hawajczycy i mieszkańcy innych wysp Pacyfiku. Latynosi stanowią 19,2% ludności stanu^[3].

W 2017 roku poza grupą osób z pochodzeniem afroamerykańskim, największe grupy stanowią osoby pochodzenia włoskiego (12,5%), irlandzkiego (11,5%), niemieckiego (9,9%), portorykańskiego (5,6%) i „amerykańskiego” (5,4%). Obecne są także duże grupy osób pochodzenia latynoskiego z Ameryki Środkowej i Południowej, osób pochodzenia angielskiego (977 tys.), polskiego (900 tys.), chińskiego (707 tys.), francuskiego (540 tys.), meksykańskiego (479 tys.), rosyjskiego (390 tys.), hinduskiego (372 tys.), afrykańskiego (272 tys.), szkockiego (270 tys.) i holenderskiego (227 tys.)^[5]^[6].

Stan posiada największą populację Ukraińców (141,8 tys.) w Stanach Zjednoczonych, stanowią oni jednak zaledwie 0,71% populacji^[7].

Religia[edytuj | edytuj kod]

Katedra Świętego Patryka w Nowym Jorku.

Dane z 2014 r.^[8]:

chrześcijaństwo – 60%:
- katolicy – 31%
- protestanci głównego nurtu – 11% (gł.: metodyści, baptyści, kalwini, anglikanie i luteranie)^[9]
- protestanci ewangelikalni – 10% (gł.: bezdenominacyjni, zielonoświątkowcy i baptyści)^[9]
- historyczni czarni protestanci – 5% (gł.: baptyści i metodyści)^[10]
- pozostali – 3% (w tym: prawosławni, mormoni, świadkowie Jehowy i irwingianie)
niereligijni – 27% (w tym: 5% agnostycy i 5% ateiści)
żydzi – 7%
muzułmanie – 2%
pozostałe religie – 4% (w tym: buddyści, hindusi, unitarianie uniwersaliści, scjentyści, wyznawcy New Age, bahaici i sikhowie^[11]).

Znajduje się tutaj największa społeczność żydowska w Stanach Zjednoczonych. Społeczność muzułmańska szacowana na 400 tys. jest drugą co do wielkości, po Teksasie. W społecznościach wiejskich na zachodzie i północy stanu mieszka ponad 10 tys. amiszów^[12].

Uczelnie[edytuj | edytuj kod]

Informacje dodatkowe[edytuj | edytuj kod]

Główne atrakcje turystyczne[edytuj | edytuj kod]

Statua Wolności, wodospad Niagara, wyższa szkoła wojskowa West Point, Central Park, Empire State Building i inne.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ State Area Measurements and Internal Point Coordinates. U.S. Census Bureau. [dostęp 2018-04-09]. (ang.).
↑ U.S. Census Bureau QuickFacts: New York, www.census.gov [dostęp 2018-01-04] (ang.).
↑ ^a ^b U.S. Census Bureau QuickFacts: New York; UNITED STATES, www.census.gov [dostęp 2019-01-29] (ang.).
↑ Data Center Results, apps.mla.org [dostęp 2019-01-29] .
↑ U.S. CensusU.S.C. Bureau U.S. CensusU.S.C., SELECTED SOCIAL CHARACTERISTICS IN THE UNITED STATES 2013-2017 American Community Survey 5-Year Estimates, factfinder.census.gov [dostęp 2019-01-29] [zarchiwizowane z adresu 2018-07-14] (ang.).
↑ U.S. CensusU.S.C. Bureau U.S. CensusU.S.C., ACS DEMOGRAPHIC AND HOUSING ESTIMATES 2013-2017 American Community Survey 5-Year Estimates, factfinder.census.gov [dostęp 2019-01-29] [zarchiwizowane z adresu 2011-07-21] (ang.).
↑ Taylor DesOrmeau | [email protected], Michigan has the 9th-most residents with Ukrainian ancestry in the U.S., mlive, 18 marca 2022 [dostęp 2022-08-27] (ang.).
↑ Adults in New York. Pew Research Center, 2014. [dostęp 2019-01-16].
↑ ^a ^b W nawiasie zaznaczono grupy mające ponad 100 tys. członków.
↑ W nawiasie zaznaczono grupy mające ponad 50 tys. członków.
↑ State Membership Report. The ARDA. [dostęp 2019-01-16].
↑ Amish Groups, undifferentiated Counties (2010) - QuickLists, www.thearda.com [dostęp 2021-07-04] .

[1] State Area Measurements and Internal Point Coordinates. U.S. Census Bureau. [dostęp 2018-04-09]. (ang.).

[2] U.S. Census Bureau QuickFacts: New York, www.census.gov [dostęp 2018-01-04] (ang.).

[:0-3] U.S. Census Bureau QuickFacts: New York; UNITED STATES, www.census.gov [dostęp 2019-01-29] (ang.).

[4] Data Center Results, apps.mla.org [dostęp 2019-01-29] .

[5] U.S. CensusU.S.C. Bureau U.S. CensusU.S.C., SELECTED SOCIAL CHARACTERISTICS IN THE UNITED STATES 2013-2017 American Community Survey 5-Year Estimates, factfinder.census.gov [dostęp 2019-01-29] [zarchiwizowane z adresu 2018-07-14] (ang.).

[6] U.S. CensusU.S.C. Bureau U.S. CensusU.S.C., ACS DEMOGRAPHIC AND HOUSING ESTIMATES 2013-2017 American Community Survey 5-Year Estimates, factfinder.census.gov [dostęp 2019-01-29] [zarchiwizowane z adresu 2011-07-21] (ang.).

[7] Taylor DesOrmeau | [email protected], Michigan has the 9th-most residents with Ukrainian ancestry in the U.S., mlive, 18 marca 2022 [dostęp 2022-08-27] (ang.).

[8] Adults in New York. Pew Research Center, 2014. [dostęp 2019-01-16].

[:1-9] W nawiasie zaznaczono grupy mające ponad 100 tys. członków.

[10] W nawiasie zaznaczono grupy mające ponad 50 tys. członków.

[11] State Membership Report. The ARDA. [dostęp 2019-01-16].

[12] Amish Groups, undifferentiated Counties (2010) - QuickLists, www.thearda.com [dostęp 2021-07-04] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

Stany	Alabama Alaska Arizona Arkansas Connecticut Dakota Południowa Dakota Północna Delaware Floryda Georgia Hawaje Idaho Illinois Indiana Iowa Kalifornia Kansas Karolina Południowa Karolina Północna Kentucky Kolorado Luizjana Maine Maryland Massachusetts Michigan Minnesota Missisipi Missouri Montana Nebraska Nevada New Hampshire New Jersey Nowy Jork Nowy Meksyk Ohio Oklahoma Oregon Pensylwania Rhode Island Teksas Tennessee Utah Vermont Waszyngton Wirginia Wirginia Zachodnia Wisconsin Wyoming
Dystrykt federalny	Dystrykt Kolumbii
Terytoria zależne	Baker Guam Howland Jarvis Johnston Kingman Mariany Północne Midway Navassa Palmyra Portoryko Samoa Amerykańskie Wake Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych