Panama
| Panama | ||
| República de Panamá | ||
|
| |
| Standardo di Panama | Blazono di Panama | |
| Nacionala himno: | ||
| Himno Istmeño | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Panama-Urbo | |
| · Habitanti: | 463 093 (2000) | |
| Precipua urbo: | Panama-Urbo | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Hispana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Juan Carlos Varela | |
Surfaco: (118ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 75 517 km² | |
| · Aquo: | 2,9 % | |
| · Totala: | 4 158 783 (2018) | |
| · Denseso di habitantaro: | 49 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Balboa De facto: Dolaro di Usa | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | PA
| |
PAN
| ||
591
| ||
| Reto-domeno: | .pa* | |
Panama (Hispane: Panamá) esas lando jacanta an Central Amerika. Lu havas kom vicini Kosta Rika nord-weste e Kolumbia sud-este. Este jacas Karibia e weste jacas l'oceano Pacifiko.
Bazala fakti pri Panama
Historio[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Historio di Panama |
Kande Hispana Rodrigo de Bastidas navigis de Venezuela e arivis en Panama en 1501, posible vivis en la regiono cirkume 2 milion indijeni, nome del etnii Cuevas e Coclé. Cristoforo Colombo arivis en la regiono en 1502. En 1513 l'explorero Vasco Núñez de Balboa deskovris ke Panama esas istmo e ne existis marala uniono inter Atlantiko e Pacifiko. Hispani fondis Panama-Urbo en 1519, ed establisis la Real Audiencia de Panama (l'unesma reprezentero di Hispana guvernerio) en 1538. Li transportis arjento ed oro de la litoro di Pacifiko tra la istmo til Karibia, de ube ol sendesis vers Europa.
Kom rezulto di la desfacileso pri kontrolar vasta teritorii, la regiono di Panama esis vundebla al atako di Angla e Nederlandana pirati e di ex-sklavi, nomizita cimarrones dal Hispani. De 1572 til 1573 Francis Drake atakis la regiono, helpata da cimarrones. En 1717 Hispania unionis Panama a la Vicerejio Nova-Granada.
Panama esis parto de Hispana imperio dum preske 300 yari (1538 til 1821). Ye la 3ma di novembro 1821 Panama nedependanteskis del Hispana imperio. Ye la 28ma di novembro sam yaro, ol unionesis a Nova-Granada por formacar lando nun nomizita kom Granda Kolumbia.
Dum 80 yari, la regiono esis parto di Kolumbia. Kande Kolumbiana senato rejektis la kontrato Hay-Herran, Usa decidis suportar politikala movadi pri la nedependo di Panama. Ye la 3ma di novembro 1903 Panama nedependanteskis de Kolumbia, e signatis la kontrato Hay/Bunau-Varilla kun Usa. La kontrato grantis Usana yuro por konstruktar ed explorar kanalo di Panama, qua inauguresis en 1914. En 1936 la prezidanto di Panama Harmodio Arias Madrid ed Usana Franklin Delano Roosevelt signatis la pakto Arias-Roosevelt, qua revokis l'ideo pri Usan interveno en l'internal aferi di Panama.
De 1903 til 1968 Panama esis konstitucala demokratio dominacita da politikal oligarkio. Ye la 1ma di oktobro 1968 l'elektita prezidanto Arnulfo Arias Madrid asumis povo e promisis "guvernerio di nacionala uniono" ma ye la 11ma di oktobro ilu revokesis per militistala stato-stroko komandita dal kolonelo Omar Torrijos Herrera. Omar Torrijos komencis militistala diktatoreso qua duris dum 21 yari. En 1972 Torrijos lansis nova konstituco qua konsideris ilu chefo di stato. En 1977 Torrijos e Jimmy Carter signatis tale nomizita "pakti Torrijos-Carter", pri transfero di la suvereneso sur la kanalo di Panama a Panama.
En agosto 1983 4-stela generalo Manuel Antonio Noriega divenas chefo di la Nacionala Guardo, e transformis ol en Defenso-forci di Panama. Usa akuzis Noriega pri komercar drugi, fraudo e korupto, e blokusis l'ekonomio di Panama. En mayo 1989 Noriega revokis la prezidantal elekto, vinkita da Guillermo Endara Galimany. Ye la 20ma di decembro sam yaro Usa invadis Panama, kaptis Noriega, e la militala diktatoreso finis. Guillermo Endara asumis la povo ye la 27ma di decembro 1989.
Politiko[redaktar | redaktar fonto]
Panama esas demokratiala prezidantala republiko. La prezidanto esas la chefo di stato e la chefo di guvernerio, ed elektesas dal populo por 5 yari. nun esas Juan Carlos Varela.
La parlamento havas unika chambro kun 78 deputati, elektita dal populo por 5 yari. La nuna konstituco adoptesis en 1972 e subisis reformi en 1978, 1983, 1993, 1994, e 2004.
Omna civitani evante 18 yari o pluse povas votar. Nacional elekti prezidantala e por la parlamento eventas singla 5 yari.
La judiciala povo esas nedependanta de la povi exekutiva e legifala, ma lua membri elektesas dal chefo di stato. Ol havas tri niveli: la Supra Korto, la tribunali e la lokala judiciisti. L'Elektala Tribunalo Nedependanta inspektas la registro di votanti, l'elektala procedo e l'agado di la politikala partisi.
Geografio[redaktar | redaktar fonto]
Panama jacas inter Karibia norde, Pacifiko sude, Kolumbia este e Kosta Rika weste, inte la latitudi 7°11' N e 9°39'N, e la longitudi 77°10'W e 83°03'W. L'insuli Coiba (493 km²), Del Rey (234 km²), e Cebaco (80 km²) en Pacifiko anke apartenas a la lando. La loko di Panama en la istmo esas strategiala: en 2000 la lando recevis totala kontrolo super la kanalo di Panama.
| Precipua artiklo: kanalo di Panama |
Panama havas cirkume 500 fluvii e riveri. La maxim granda esas la fluvio Chagres, qua uzesas por furnisar elektral energio a Panama, e por formacar l'artificala Lago Gatún, qua esas parto di la kanalo di Panama.
.jpg)
Lua relevo konsistas ek basa tereni en la du litori, e monti e kolini en la centro. La monti ne esas parto di la montari di Nord- o Sud-Amerika, e nur proxim la frontiero kun Kolumbia la monti esas parto dil sistemo di Andi. La maxim alta monto di la lando esas volkano Barú, kun 3.475 metri di altitudo. La marsh-lando di Darién, an la frontiero kun Kolumbia, esas longa de 160 km e larja de cirkume 50 km, ed impedas konstruktar choseo por unionar Nord-Amerika kun Sud-Amerika tra Panama.
La klimato di Panama subisas modifiki segun l'altitudo. En regioni infre 1.000 metri di altitudo esas tropikala e varma dum tota yaro; la regioni de 1.000 til 2.000 metri di altitudo havas agreabla klimato, dum ke en regioni super la 2.000 metri di altitudo la klimato esas kolda. La mezavalora yarara pluvo-quanto esas plu granda proxim Karibia, ube superiras 3.000 mm omnayare e preske ne existas sika sezono, kontraste kun la litoro di Pacifiko, ube existas sika sezono de decembro til marto e la mezavalora yarala pluvo-quanto esas 1.500 mm. En la montoza regioni la pluvo-quanto povas superirar 5.000 mm omnayare. Uragani ne minacas la lando, pro ol jacar sude de la zono di uragani (supre la 10°N).
Ekonomio[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Ekonomio di Panama |
Demografio[redaktar | redaktar fonto]
En 2016 Panama havis 4 015 816 habitanti, esante un ek la min populoza landi de Amerika. Segun statistiki de 2010 pri raso, 65% de la habitantaro esis mestici di indijeni kun blanki, 12,3% esis indijeni, 9,2% negri o decendanti de Afrikani, 6,8% mestici di blanki kun negri, e 6,7% esis blanki.[1] Existas 7 indijena grupi en Panama: Ngäbe, Kuna (Guna), Emberá, Wounaan, Naso Tjerdi (Teribe) e Bri Bri.[2] La maxim multa negri e decendanti de Afrikani habitas Panama-Urbo o en lua metropolala regiono.
Plu kam 70% de la habitantaro vivas en urbi. La viv-esperajo dil habitantaro atingis 77 yari en 2009, segun la Mondal Organizuro pri Saneso. La sistemo pri publika saneso nun esas acensebla a preske omna habitanti dil urbala regioni.
La guvernerio di Panama ne kolektas statistiki pri religio, ma diversa fonti kalkulas ke 75% til 85% ek la habitantaro esas katoliki dum ke 15% til 25% esas protestanti. Cirkume 2% de la habitantaro praktikas la fido Bahaa, e 40 mil personi esas membri del Eklezio di Iesu Kristo di Lasta Dia Santi. Existas mikra grupi di Adventisti, Testi di Jehova, Episkopalisti (c. 7 mil til 10 mil adepti), e komunitati di Judi e Mohamedani (c. 10 mil), Hindui, Budhisti ed altra Kristani, e mikra grupi di Rastafariani e di praktikanti di indijena religii.
Pri eduko, segun statistiki de 2010, 94,1% de la habitantaro savis lektar e skribar (94,7% ek la viri, e 93,5% ek la mulieri). Eduko en Panama esas obligenda por pueri ed adolecanti evante 6 til 18 yari.
| La 10 maxim granda urbi di Panama (2010) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 Panama-urbo  San Miguelito | |||
| 1ma | Panama-urbo | 880 691 | |
| 2ma | San Miguelito | 315 019 | |
| 3ma | Tocumen | 103 177 | |
| 4ma | David | 89 442 | |
| 5ma | Las Cumbres | 89 000 | |
| 6ma | Colón | 78 000 | |
| 7ma | La Chorrera | 68 896 | |
| 8ma | Pacora | 52 494 | |
| 9ma | Santiago de Veraguas | 50 877 | |
| 10ma | Chitré | 46 191 | |
| Fonto: https://en.wikipedia.org/wiki/Panama | |||
Kulturo[redaktar | redaktar fonto]
Panamana kulturo havas granda Hispana influo, ma mixas kultural elementi Afrikana ed Indijena. Exemple la danso tamborito, qua havas Hispana origino, kun ritmi, movi e temi Afrikana. La danso e muzikala ritmo cumbia, simila a Kolumbiana cumbia, havas granda populareso. L'artisti El General, Nando Boom ed altri kreis la nomizita reggae en Español, qua pose evolucionis e divenis populara en altra landi kom reggaeton. Altra populala muzikala stili esas Haitiana compas, jazo, blues, salsa, reggae e rock.
La koquoarto Panamana mixas Hispana, Afrikana ed Indijena influi, kun multa tropikala frukti. La precipua ingredienti uzata esas maizo, rizo, farino di frumento, banano koquita, manioko, karni de bovo, hano e porko, e fishi.
Pri literaturo kelk importanta nomi esas Manuel María Ayala (1785-1824), Amelia Denis de Icaza (1836-1911), Darío Herrera (1870-1914), Ricardo Miró (1883-1940) ed altri.
Basbalo esas la maxim populara sporto en Panama, pro Usan influo. Adminime 140 Panamani ludas en Usana basbalo-esquadi. Panama anke havas quar sportisti mencionata en l'Internaciona Salono di la Famo pri Boxo: Roberto Durán, Eusebio Pedroza, Ismael Laguna, e Panama Al Brown.
Pos la fino dil 20ma yarcento, futbalo divenabas populara sporto en Panama. La Nacionala Ligo pri Futbalo e la nacionala esquado pokope atraktabas spektanti. Basketbalo, volebalo, taekwondo, golfo e teniso anke havas populareso.
Referi[redaktar | redaktar fonto]
- ↑ "Panama - The World Factbook" - Publikigita da CIA - The World Factbook. URL vidita ye 9ma di oktobro 2017.
- ↑ "Update 2011 - Panama" - Publikigita da Iwgia.org. URL vidita ye 15ma di junio 2013.
Extera ligili[redaktar | redaktar fonto]
- prezidanto di Panama
- La Prensa, jurnalo en Panama
|
Landi en Sud-Amerika
|
|---|---|
| Arjentinia | Bolivia | Brazilia | Chili | Kolumbia | Equador | Guyana | Panama | Paraguay | Peru | Surinam | Trinidad e Tobago | Uruguay | Venezuela | |
| Nesuverena teritorii: Falklandi | Franca Guyana | |