Thanoskondylis's Weblog

Ο Τόμας Μπρους Έλγιν (Thomas Bruce, Σκωτία 1766-Παρίσι 1841) ήταν δεύτερος γιος του Τσαρλς Μπρους, 5^ου κόμη του Έλγιν. Το 1791 ξεκίνησε τη διπλωματική του καριέρα και την περίοδο 1799-1803 ήταν πρέσβης της Αγγλίας στην Κωνσταντινούπολη, πρωτεύουσα της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Παθιασμένος με την αρχαία ελληνική τέχνη, ήταν αυτός που αφαίρεσε τον γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα της Ακρόπολης της Αθήνας και τον μετέφερε στην Αγγλία μαζί με άλλες αρχαιότητες. Για να το πετύχει αυτό απέσπασε τον Ιούλιο του 1801 φιρμάνι, δηλαδή διαταγή (του οποίου σώζεται μόνο η ιταλική μετάφραση) που όμως ανακλήθηκε το 1804. Τούτο ήταν υπογραμμένο όχι από τον ίδιο τον σουλτάνο στον οποίο τυπικά ανήκαν τα πάντα μέσα στην αυτοκρατορία, αλλά από έναν ανώτερο διοικητικό υπάλληλο (καϊμακάμη). Αυτό μεταξύ των άλλων έλεγε προς την οθωμανική διοίκηση της Αθήνας:

  «Οι καλλιτέχνες (ενν. του Έλγιν) να μη συναντήσουν αντίδραση στο… να μελετήσουν τις μορφές και τα κτίρια που επιθυμούν… ή στο να αντιγράψουν σε ασβεστόλιθο ή σε γύψο τα αναφερόμενα κοσμήματα και μορφές ή στο να σκάψουν… Ούτε να παρεμποδιστούν από το να πάρουν οποιαδήποτε κομμάτια από πέτρες με επιγραφές ή με μορφές (ενν. από τις ανασκαφές, όχι από τον Παρθενώνα!)…».

Το ότι μπορούσαν να πάρουν διάφορα που θα ανακάλυπταν στις ανασκαφές και όχι από τον ναό του Παρθενώνα το επιβεβαιώνει σε επιστολή της στις 9 Ιουλίου 1801 η ίδια η σύζυγος του Έλγιν γράφοντας : «…ο Πιζάνι τα κατάφερε υπέροχα στο φιρμάνι του από την Πύλη… επιτρέπει σε όλους τους καλλιτέχνες μας να μπουν μέσα στην Ακρόπολη για να αντιγράψουν και να κάνουν καλούπια από οτιδήποτε υπάρχει εκεί… να ανασκάψουν και να αποκαλύψουν όλα τα αρχαία θεμέλια… και να απομακρύνουν από εκεί όλα τα μάρμαρα που μπορούν να τους φανούν ενδιαφέροντα…»

Η παράνομη μεταφορά των μαρμάρων στην Αγγλία επιβεβαιώνεται από τον Adair, Άγγλο πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη (1809-1810). Χάρη σε αυτόν εκδόθηκε άλλο φιρμάνι, για να διευκολυνθεί η μεταφορά των αρχαιοτήτων από την Αθήνα στο Λονδίνο. Το 1809 είχε απαγορευτεί στους ανθρώπους του Έλγιν να αφαιρούν αρχαία από την Ακρόπολη. Όσα είχαν ήδη συγκεντρώσει τα είχαν στοιβάξει σε κασόνια στον Πειραιά. Στις 25 Σεπτεμβρίου αυτός έγραψε στον υπουργό εξωτερικών Γεώργιο Κάνινγκ (George Canning):

«… σχετικά με τις αρχαιότητες που συγκέντρωσε ο λόρδος Έλγιν στην Ανατολή δεν παρέλειψα να επαναλάβω το αίτημα που είχα ήδη υποβάλει ιδιωτικώς στην οθωμανική κυβέρνηση για παροχή αδείας προκειμένου αυτές να φορτωθούν (ενν. σε πλοίο) στην Αθήνα. Επειδή οι προκαταρκτικές ενέργειες με στόχο τη φόρτωσή τους δεν πραγματοποιήθηκαν με την έγκριση ενός φιρμανιού (ενν. το πρώτο λεγόμενο φιρμάνι του Έλγιν του 1801), έχω συναντήσει μεγάλη δυσκολία στο να προωθήσω τις επιθυμίες της Εξοχότητάς του και ακόμα και τώρα είναι πολύ αμφίβολο κατά πόσον ο στόχος θα μπορούσε να επιτευχθεί το ίδιο σίγουρα με ένα φιρμάνι…».

Για να καταφέρει ο Έλγιν να πετύχει την αφαίρεση των μαρμάρων από τον Παρθενώνα, μιας και γνώριζε ότι το φιρμάνι του ήταν εντελώς ασαφές, εξαγόρασε με χρήματα και δώρα τους ανώτερους κρατικούς Τούρκους υπαλλήλους της Αθήνας, ιδίως δε τον διοικητή (Βοεβόδα) της πόλης. Ο ίδιος Έλγιν ομολογεί στο αγγλικό κοινοβούλιο ότι ξόδεψε σε πληρωμές Τούρκων υπαλλήλων 6.000 λίρες την περίοδο 1803-1815.

Στη διάρκεια της πολύχρονης επιχείρησης ο Έλγιν δεν βρισκόταν στην Αθήνα. Την επισκέφτηκε μόνο τον Απρίλιο και τον Μάιο του 1802 και μετά έφυγε. Την περίοδο 1803-1806 έδινε οδηγίες με αλληλογραφία στους συνεργάτες του καθώς ήταν αιχμάλωτος στη Γαλλία λόγω του πολέμου με την Αγγλία. Τα πλοία που είχε ναυλώσει μετέφεραν στο Λονδίνο 253 μέλη του Παρθενώνα. Επίσης μια Καρυάτιδα από το Ερεχθείο, άλλα γλυπτά, κίονες και  μάρμαρα από άλλους ναούς πέριξ του Παρθενώνα και της Ακρόπολης και πλήθος αγγείων.

Για να εξευμενίσει την οργή πολλών Αθηναίων για την κλοπη των μαρμάρων του έκανε δώρο ένα ρολόι. Αυτό Βρισκόταν στο Μοναστηράκι, στο λεγόμενο τετράγωνο του Αδριανού, εκεί που σήμερα είναι ο αρχαιολογικός χώρος της βιβλιοθήκης του Αδριανού, κοντά στον πύργο των αέρηδων (μνημείο «Ωρολόγιο του Κυρρήστου»). Πριν την επανάσταση αυτός ήταν ο χώρος της Αγοράς της Αθήνας, το παζάρι. Στον ίδιο χώρο ήταν και η εκκλησία της Μεγάλης Παναγιάς. Το μηχανικό ρολόι ήταν δώρο του λόρδου Έλγιν προς την τουρκοκρατούμενη Αθήνα το 1814. Από το 1811 είχε χτιστεί δημοσία δαπάνη ο πύργος του με διαστάσεις 3,55 Χ 3,55 μέτρα και ύψος σχεδόν είκοσι μέτρα. Η Αθήνα ήταν η δεύτερη πόλη της οθωμανικής αυτοκρατορίας μετά τη Θήβα που αποκτούσε τέτοιο ρολόι. Το ρολόι καταστράφηκε στη διάρκεια της πολιορκίας της Αθήνας από τον Κιουταχή το 1826, αλλά ο πύργος διατηρήθηκε ως φυλακή. Όταν η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα της Ελλάδας, στον πύργο τοποθετήθηκε το 1837 ένα νέο ρολόι προσφορά του βασιλιά Λουδοβίκου, πατέρα του Όθωνα. Τελικά όλο το οικοδόμημα καταστράφηκε από πυρκαγιά στις 21 Αυγούστου 1884 μαζί με όλη την αγορά και την εκκλησία της Μεγάλης Παναγιάς. Έχουν διασωθεί στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο μέρη του μηχανισμού του ρολογιού και η στα λατινικά γραμμένη κτητορική επιγραφή του Έλγιν.

Στο μεταξύ τα πρώτα δώδεκα κιβώτια με τα αρχαία φορτώθηκαν το 1802 στο μικρό μπρίκι «ΜΕΝΤΩΡ», ιδιοκτησίας του Έλγιν αλλά αυτό βούλιαξε στις 16 Σεπτεμβρίου 1802 λόγω καταιγίδας στην περιοχή «Αβλέμονας» των Κυθήρων κοντά στο λιμάνι του νησιού. Χρειάστηκαν δυο χρόνια για την ανέλκυση των μαρμάρων κυρίως με βουτηχτές. Τον Ιανουάριο του 1804 έφτασαν στο Λονδίνο τα πρώτα 65 κιβώτια.

 Η συνολική επιχείρηση στοίχησε 74.000 λίρες στον Έλγιν, κατά δική του ομολογία,. Τελικά με απόφαση του βρετανικού κοινοβουλίου πούλησε τα μάρμαρα στο βρετανικό μουσείο έναντι μόλις 35.000 λιρών.

Λίγο μετά το 1800, όταν έγινε γνωστή στην Αγγλία η λεηλασία των μαρμάρων του Παρθενώνα από τον Έλγιν, ξεκίνησε σφοδρή πολεμική εναντίον του από αρχαιολάτρες και μορφωμένους της εποχής. Ανάμεσα στους κατηγόρους του ήταν ο Σατομπριάν (Viscount de Chateaubriand), ο Χόμπχαουζ (J. C., Hobhouse), ο ποιητής Οράτιος Σμιθ (Horace Smith), αλλά και περιηγητές όπως ο Φ. Ντάγκλας (F. S. N. Douglas), ο Τόμας Χιούζ (T. S. Hughes) και ο Τ. Σ. Γιούστας (T. S. Eustace). Επίσης Ο περιηγητής Κλαρκ (Ed. Dan. Clarcke) δήλωνε αυτόπτης μάρτυρας της καταλήστευσης του Παρθενώνα από τους ανθρώπους του Έλγιν, όπως και περιηγητής Ντόντγουελ (Ed. Dodwell) και καταφέρονται ενάντια στον Έλγιν.

Ο λόρδος Βύρων ήταν ο πιο σφοδρός πολέμιος του Έλγιν. Στο ποίημα του «Προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ» (Childe Harold’s Pilgrimage, 1812), καθώς λέγεται το δημοφιλέστερο λογοτεχνικό έργο στην Αμερική τη δεκαετία του 1820, κατακεραύνωσε τον Έλγιν λέγοντας: «… ακόμα και τα κύματα αρνήθηκαν να γίνουν συνένοχοι της ιεροσυλίας του…» και εννοεί το ναυάγιο του πλοίου «Μέντωρ» με το οποίο μετέφερε ο Έλγιν τις αρχαιότητες στην Αγγλία. Σ’ επιστολή του (31 Ιουλίου 1811) προς τον φίλο του Χόμπχαουζ ο λόρδος Βύρων αναφέρει ότι «…ο λόρδος Έλγιν έχει φαγωθεί να με δει αυτές τις τέσσερεις τελευταίες μέρες, του έγραψα όπως μου ζήτησε όλα όσα γνώριζα γύρω για τις κλεψιές του (ενν. για τα μάρμαρα του Παρθενώνα)…»  Τόσο πολύ είχε θορυβηθεί ο Έλγιν από την επικείμενη δημοσίευση του ποιήματος «Προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ», ώστε επιχείρησε με διάφορους πλάγιους τρόπους να αναστείλει την έκδοσή του μέχρι ο Βύρων να απαλείψει τις κατηγορίες κατά του Έλγιν, πράγμα που δεν έγινε. Η πρώτη έκδοση του ποιήματος εξαντλήθηκε μέσα σε τρεις ημέρες κι έγιναν ακόμα τέσσερις ανατυπώσεις μέσα στον ίδιο χρόνο. Ο ίδιος ο ποιητής δήλωσε ότι έγινε διάσημος σε μια νύχτα!  Αλλού ο λόρδος Βύρων έγραψε: «… αντιτάχθηκα και θα αντιτάσσομαι πάντα στη ληστεία των λειψάνων της Αθήνας, για να διδάξουν στους Άγγλους γλυπτική….»

Αρκετοί Αθηναίοι εργάτες, Έλληνες και Τούρκοι, εργάστηκαν με αμοιβή στην απογύμνωση του Παρθενώνα. Άλλοι όμως αντιτάχθηκαν. Πολλές τέτοιες αντιδράσεις Αθηναίων καταγράφονται από ξένους περιηγητές όπως οι Φ. Ντάγκλας (F. S. N. Douglas), Ντόντγουελ (Ed. Dodwell), Χόμπχαουζ (J. C., Hobhouse) κ. ά. Ο Ιωάννης Μπενιζέλος, γνωστός δάσκαλος της εποχής, το 1803 έγραψε επιστολή στον Φιλ Χαντ, Άγγλο στρατιωτικό ιερέα και όργανο του Έλγιν που βρισκόταν στην Αθήνα τα εξής: «… εν όμως ήθελε σας λυπήση … η τελευταία και αξιοδάκρυτος γύμνωσις του ναού της Αθηνάς, εν τη Ακροπόλει και άλλων λειψάνων της αρχαιότητας…». Επίσης και στο ελληνικό λογοτεχνικό περιοδικό ΛΟΓΙΟΣ ΕΡΜΗΣ (τ. Η΄, Βιέννη, 1818, σσ. 67-68)  που εκδιδόταν στη Βιέννη το 1818 φιλοξενείται επίγραμμα του Άγγλου περιηγητή χιλίαρχου Ρόμπερτ Φιντς (Robert Finch) που κατακεραυνώνει τον Έλγιν και τον χαρακτηρίζει «κάκιστο κλέπτη» που για να εξευμενίσει τους Αθηναίους έκανε δώρο στην πόλη το γνωστό ρολόι που ήταν τοποθετημένο σε πύργο στην κεντρική αγορά της πόλης.

Την ίδια περίοδο ακούστηκαν στο Λονδίνο οι πρώτες φωνές για την επιστροφή των μαρμάρων στην Ελλάδα. Μέσα στο αγγλικό κοινοβούλιο, όταν συζητούσαν την προοπτική αγοράς των μαρμάρων από τον Έλγιν, πολλοί μίλησαν για “νομικές και γλωσσικές αντιφάσεις” του φιρμανιού που χρησιμοποίησε ο Έλγιν για την καταλήστευση του Παρθενώνα. Ο βουλευτής Χιού Χάμερσλυ υπήρξε ο πρώτος Άγγλος που πρότεινε – χωρίς όμως τελικά να γίνει αποδεκτή η πρότασή του – την επιστροφή των μαρμάρων, όταν και αν ζητηθούν αυτά «… από τους τωρινούς ή οποιουσδήποτε μελλοντικούς κυρίους της πόλης των Αθηνών…»

Από την ελεύθερη Ελλάδα η πρώτη επίσημη κίνηση για την επιστροφή των μαρμάρων έγινε το 1835 από την ελληνική κυβέρνηση και κατόπιν στις 12 Μαΐου 1842 από τον Αλέξανδρο Ραγκαβή, γενικό γραμματέα της νεοσύστατης Αρχαιολογικής Εταιρείας της Αθήνας με το κείμενο της έκθεσης που ακούστηκε στην έκτη συνεδρίαση της Εταιρείας στον Παρθενώνα λίγους μήνες μετά τον θάνατο του Έλγιν (14 Νοεμβρίου 1841). Σε αυτό το κείμενο καταγράφεται για πρώτη φορά ο όρος “αρχαιοκάπηλος” για τον Έλγιν.