Kiyesu

Kiyesu to Kikristu to Kikilistu to Kikristo kele lukwikilu ya nzambi mosi, muntu ke tuba nsangu ya mbote ya Yesu.

Biblia kele mukanda ya santu ya kiyesu.

Kikristu kele dibundu mosi ya Abrahami yina kesambilaka Nzambi mosi mpi ya mesimbama na luzingu mpi malongi ya Yezu ya Nazareti. Yo kele dibundu ya kuluta nene mpi ya mepanzanaka mingi na nsi-ntoto ti balongoki kiteso ya bamiliare 2,4 yina ke monisa ndambu mosi na kati ya tatu ya bantu ya nsi-ntoto. 1][2][3] Bantu ya dibundu yai, yina bo ke bingaka Bakristu, ke tubaka nde bo kele bantu mingi na bansi mpi na bateritware 157,[4] mpi bo ke kwikilaka nde Yezu kele Mwana ya Nzambi, yina kukwisa na yandi bonso Mesia vandaka mbikudulu na Biblia ya Kiebreo (yina bo ke bingaka Kuwakana ya Ntama na Bukristu) mpi bo sonikaka yo na Kuwakana ya Mpa. 5] Bukristu kuyantikaka bonso kimvuka mosi ya Bayuda ya Tempelo ya Zole na mvu-nkama ya ntete na Yudea, provense ya Roma. Bantumwa ya Yezu ti balongoki na bo panzanaka na bansi ya Levant, na Eropa, na Anatolie, na Mezopotamia, na Sudi ya Caucase, na Carthage ya Ntama, na Ezipte, mpi na Etiopia, ata bo kutanaka ti mbangika ya ngolo na luyantiku. Ntama mingi ve, yo bendaka dikebi ya bantu ya makanda yina vandaka kuwa Nzambi boma, mpi yo pusaka bo na kuyambula bikalulu ya Bayuda. Na nima ya kubwa ya Yeruzalemi na mvu 70 T.B., yina sukisaka dibundu ya Bayuda yina vandaka kuzinga na tempelo, malembe-malembe dibundu ya Bukristu kabwanaka ti dibundu ya Bayuda. Dibundu ya Bukristu kele kaka ya kuswaswana na mambu ya metala bikalulu ya bantu na ndambu ya Westi mpi ya Esti, mpi na malongi na yo ya ketadila lunungu mpi luguluku, malongi ya dibundu, ya kutula muntu na kisalu ya santu, mpi ya Kristu. Mabundu mingi ya Bukristu kendimaka nde Yezu kele Mwana ya Nzambi, yina kusalaka kisalu, kumonaka mpasi, mpi kufwaka na zulu ya kulunsi, kansi yandi futumukaka na bafwa sambu na luguluku ya bantu. Evanzile iya ya Matayo, Marko, Luka, mpi Yoane ke tubila luzingu mpi malongi ya Yezu. Ntotila Constantin ya Nene basisaka nsiku yina vandaka kubuyisa Bakristu na Kintinu ya Roma na mukanda yina yandi basisaka na mbanza Milan (313), na nima yandi vukisaka bantu na lukutakanu ya Nicée (325), kisika Bakristu ya ntete kumaka dibundu ya nene ya Kintinu ya Roma (380). Na luyantiku ya dibundu ya Bukristu yina vandaka na bumosi na ntwala ya kukabwana ya nene, bo vandaka kubinga yo bantangu ya nkaka "Dibundu ya Nene" (ata mabundu ya kuswaswana vandaka na ntangu yina, mu mbandu ba Gnostique, ba Marcionite, mpi Bakristu ya Bayuda). Dibundu ya ndambu ya Esti kabwanaka na nima ya Concile ya Éphèse (431) mpi Orthodoxe ya ndambu ya Esti kabwanaka na nima ya Concile ya Chalcédoine (451) sambu na kukonda kuwakana na Christologie, [1] ntangu Dibundu ya Ortodoxe ya ndambu ya Esti ti Dibundu ya Katolika kabwanaka na Schisme ya ndambu ya Esti-Westi (1054), mingi-mingi sambu na kiyeka ya episikopo ya Rome. Na nsungi ya Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa (mvu-nkama ya 16) dibundu ya Protestanti kabwanaka na mabundu mingi ya Dibundu ya Katolika sambu na mavwanga ya teolozi mpi ya dibundu, mingi-mingi na yina metala dyambu ya metala lunungu mpi kimfumu ya episikopo ya Roma. Bukristu vandaka ti mukumba ya nene na kuyela ya luzingu ya bantu ya Mputu, mingi-mingi na Eropa banda na ntangu ya ntama tii na ntangu ya kati-kati. 7[8][9][10] Na nima ya ntangu ya ba découvertes (15e à 17e siècle), kristu panzanaka na Amérique, na Océanie, na Afrika ya Sudi ya Sahara, mpi na nsi ya ntoto ya mvimba na nzila ya kisalu ya kimisionere mpi ya kôngo ya Eropa, mingi-mingi na nsungi ya impérialisme ya mpa. 11][12][13] Mabundu iya ya nene ya Kikristu kele Dibundu ya Katolika (1,3 miliare), Protestante (800 million), Dibundu ya Ortodokse ya Esti (220 million), mpi mabundu ya Ortodokse ya Esti (60 million), ata mafunda ya mabundu ya fioti kele ata na bikesa sambu na bumosi (ecumenisme). 17] Ata bantu mingi ke ndimaka ve malongi ya Bukristu na bansi ya Westi, yo kele kaka dibundu ya kuluta nene na ntoto yina, mpi bantu kiteso ya 70% ke tubaka nde bo kele Bakristu. [18] [19] Kikristu keyela na Afrika mpi na Azia, bakontinente yina kele na bantu mingi na ntoto. [19] 18] Bakristu ke landa kunyokwama mingi na bisika mingi ya nsi-ntoto, mingi-mingi na Moyen-Orient, na Nordi ya Afrika, na Asie ya Esti, mpi na Asie ya Sudi. 20][21]

Etimolozi

Bakristu ya ntete ya Bayuda vandaka kubinga bo mosi 'Nzila' (Koinē Grec: τῆς ὁδοῦ, romanized: tês hodoû), ziku yo me katuka na Yezaya 40:3, "ku yidika nzila ya Mfumu".[note 2] Na kutadila Bisalu 11:26, ngogo "Mukristu" (Χρ??στ??νός, Khrīstiānós), yina ke tendula "balongoki ya Kristu" sambu na balongoki ya Yezu, bantu yina vandaka ve Bayuda sadilaka yo ntete na mbanza Antiokia. 27] Ngogo "Bukristu" (Χρ??στ?? νισμός, Khrīstiānismós) yina bo me sonikaka ntete na mikanda na beto kele ya Ignatius ya Antioshe na mvu 100 ya ntangu na beto. 28]

Balukwikilu

Ata Bakristu ya inza ya mvimba kele ti balukwikilu ya mutindu mosi, bo kele mpi ti bangindu ya kuswaswana na yina metala mutindu ya kutendula mpi ya kutadila Biblia mpi binkulu ya santu yina Bukristu mesimbama na yo.

Bangindu ya Kikristu

Bantu kebingaka malongi ya sikisiki ya malongi to mambu ya bo ketubaka sambu na balukwikilu ya mabundu nde malongi ya lukwikilu. Bo yantikaka kusadila yo bonso bangogo ya mbotika mpi na nima bo kumaka kusadila yo mingi na bamvu-nkama ya iya ti ya tanu sambu na kumonisa lukwikilu na bo. "Yezu kele Mfumu" kele malongi ya ntete ya Bukristu mpi bo ke landa kusadila yo, bonso na Conseil mondial des Églises. 30] Lukwikilu ya bantumwa kele mambu yina bantu mingi kendimaka na kati ya malongi ya Bukristu. Bo kesadilaka yo na mabundu mingi ya Bukristu sambu na bisalu ya lusambu mpi ya malongi ya Bukristu, mingi-mingi na mabundu ya Bukristu ya Mputu, mu mbandu Dibundu ya Katolika ya Latin, Lutheranisme, Anglicanisme, mpi Orthodoxie ya Dibundu ya Mputu. Bantu ya dibundu ya Presbytérien, ya Méthodiste, mpi ya Congrégation kesadilaka yo mpi.