Pole

	Rzeczpospolita Polska; Republik Pole
Amtsspraach	Polnisch
Hauptstadt	Warschau
Staatsoberhaupt	Andrzej Duda
Regierigschef	Mateusz Morawiecki
Flächi	312.696 km²
Iiwohnerzahl	38 478 602 (01.01.2015)
Bevölkerigsdichti	123 Iiwohner pro km²
Bruttoinlandsprodukt pro Iiwohner	13.799 USD (51.)
Human Development Index	0,870 (37.)
Währig	1 Złoty = 100 Groszy
Gründig	960-992 n. Chr.
Unabhängigkeit	11. Novämber 1918
Nationalhimne	Mazurek Dąbrowskiego
Nationalfiirtig	11. Novämber
Zitzone	UTC+1
Kfz-Kennzeiche	PL
Internet-TLD	.pl
Vorwahl	+48

D' Republik Pole (uuf Polnisch Rzeczpospolita Polska) isch en Staat vo Mitteleuropa.

Pole isch en Mitgliedstaat vo de Europäische Union sit em 1. Mai 2004.

Pole isch e chli chliner als s weschtleche Nochberland Dütschland und es hät öppe 40 Milione Ywohner.

Nochberländer[ändere | Quälltäxt bearbeite]

S Land het ringsume e Gränze, wo 3.582 Kilometer lang isch. Es chunt im Norde uf 210 Kilometer Lengi a di russischi Exklave Kaliningrad und mit 103 Kilometer a Litaue, im Oschte uf 416 Kilometer a Wiissrussland und mit 529 Kilometer a d'Ukraine, im Süde uff 539 Kilometer a d'Slowakej und mit 790 Kilometer a Tschechie und denn no im Weschte uf dr lengi vo 467 Kilometer a Dütschland.

Geografii[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Gröössi[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Vo Norde gäge Süde isch Pole 790 Kilometer gross, vo oschte gäge Weschte sind s 680 Kilometer.

528 Kilometer lang sind di polnische Ostseechüschte.

Regioone[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Pole setzt sich uus füf verschiedene Gebiät zämme. Im Nordweschte vom Land liit die Pommersch Bucht, wo bis ane zue de Bucht vo Danzig gaht, s' Land gränzt drum aa de Oschtsee. Im Norde und em Zäntrum tuet sich s Tüüfland a d'mitteleuropäische Ebeni aaschlüsse, wo die vier grosse Seeplattene, nämli d' Masurischi Seeplatte, d' Kaschubischi Seeplatte, d' Pommerschi Seeplatte und d' Grosspolnisch Seeplatte liiged. Im südliche Teil vom Tüüfland befinded sich die dur d' Uurstschromtäler vo de grosse Flüss zeichnete Gägende Schlesie und Masowie. Bsunders d' Lubliner Region a de mittlere Weichsel mit de Lössböde isch fescht dur Hohlwäge zeichnet. Noo wiiter im Süde liit s' polnische Mittelgebirge, de Krakauer-Tschenstochauer Jura, s' Heiligchrüzgebirge, d Beskide, d' Waldkarpate und noo d' Sudeten. Die höchschte Bärge befinde sich i de d' Tatra.

Flüss[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Di längschte Flüss vo Pole sind d' Weichsel (uf polnisch Wisła) mit 1.047 Kilometer Lengi, de Gränzfluss Oder (uf polnisch Odra) mit 854 Kilometer, d Warthe (polnisch Warta) mit 808 Kilometer und de Weschtlich Bug, wo 772 Kilometer läng isch. De Fluss Bug isch Teil vo de polnische Oschtgränze. D' Weichsel und d' Oder münde zäme mit bar chlinere Flüss z Pommere i d' Ostsee. De Fluss Alle (plnisch Łyna) und d' Angerapp (plnisch Węgorapa) flüssed in de Pregel, vo det wiiter i d' Hańcza und aschlüssend über d' [Memel i d' Oschtsee. Einigi chlineri polnischi Flüss flüssed noo id Nordsee, id Donau und is Schwarze Meer.

Scho syt langem tuet me uf de polnische Flüss mit Schiff fahre. Im früene Middelalter sind d' Wikinger mit ihrne Langschiff uf ihrne wyte Reise au dur d'Weichsel und d'Oder gfahre. Im Mittelalter und de Nüüziit, wo Pole-Litaue noo e Chornchammere vo Europa gsi isch, hät d'Verschiffig vo Landwirtschaftsgüeter uuf de Weichsel i d'Richtig vo Danzig und wiiter nach Weschteuropa e sehr grossi Bedütig gunne, womer noo a de zahlriiche Spycher us de Renaissance und de Barockzyt gseh chan.

Grossi Stedt und Aglomerazioone[ändere | Quälltäxt bearbeite]

D' Hauptschtadt isch Warschau (uuf Polnisch Warszawa). Andri wichtigi Schtädt sind Krakau (uuf Polnisch Kraków), Lodsch (uuf Polnisch Łódź), Breslau (uuf Polnisch Wrocław), Danzig (uuf Polnisch Gdańsk) und Stettin (uuf Polnisch Szczecin).

Die gröschte Balligszäntre sind s' Oberschlesische Induschtriegebiät, di' Balligsrümme by Warschau und Łódź und noo s' Weichseldelta mit de Drüüschtadt wie Danzig, Sopot und Gdynia.

Ydeilig[ändere | Quälltäxt bearbeite]

In erschter Linie isch Pole in 16 Woiwodschafte glydert gsi. Sälli git s etwa sit em 14. bis 15. Johrhundert; d Landchreis, wo s 314 devo git, sin zum Deil elter. Ab 1975 hät s 49 Woiwodschafte und keini Landchreis meh ge. 1998 isch s alte System widderhergstellt worre. S git jetz sechzäh Woiwodschafte, di gröschti devo isch Opple mit 96,21 km². S git aber Forderige, neui Woiwodschafte z gründe. Vo de Stadtchreis isch Warschau de gröscht, de chleinst (Świętochłowice) hät glychzitig di höchsti Bevölkerigsdichti.^[4]

d Topographie vo Pole
Warschau
d Weichsel by Grudziądz

Gschicht[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Am Afang, öpe im 10. Johrhundert, isch Pole es regionals Herzogtum gsi. Under de Piaste isch es e Königrych worde und in de Folgezit isch das Königrych immer grösseret worde. 1569 isch es under de Herrschaft vo de Jagiellone eine vo de gröschte Staate vo Europa gsi und es hät dozmol züesätzlig zum hüttige Gebiet au d Ukraine und Wyssrussland umfasst.

Wo d Jagiellone usgstorbe sin, hät Pole vil vo siner Macht verlore. Ab 1772 sin wyti Deil zu Russland, Preusse und Öschtrych choo. S hät drei sötigi Deilige gee; 1815 hät de Wiener Kongräss s ganze räschtlige Gebiet Russland züegsproche und es isch derno in Personalunion Däil vom Russische Kaiserrych gsi (lueg «Kongrässpole»).

Noch em Erschte Wältchrieg het Pole si Suweränität zruggüberchoo. Im Friidensverdraag vo Versailles isch d Unabhängigkeit vo dr Republik Pole 1919 im internationale Raame bestätigt worde und es isch e Gründigsmitgliid vom Völkerbund gsi.

1939 hät de Zweit Wältchrieg mit de Bsetzig vom westliche Dail vo Pole dur di Dütsche und vom öschtliche Däil dur d Sowjetunion agfange. Noch em Chrieg isch Pole lang under em Yfluss vo dr Sowjetunion gstande. Di politischi Lag hät sich noch em Fall vom Stalinisimus im Allgemeine entspannt, in de 1980er-Johr hät s aber innepolitischi Unruhi gege di kommunistischi Herrschaft gee, wo vo dr Gwärkschaft «Solidarność» unter em Lech Wałęsa organisiert worde si. Zum Dail durch d Vermiddlig vom polnische Bapst Johannes Paul II. hät sich d Regierig uff Gspräch yglo und d Lag hät sich bessert.^[5] D Sowjetunion het in de letschte Joor vo de 1980er Johr ussepolitisch mee und mee an Iifluss verloore. Am 4. und am 18. Juni 1989 häi d Pole die erschte demokratische Waale im sogenannte Ostblock abghaltet und aagfange, iiri Wirtschaft noch em Balcerowicz-Plan in e Määrtwirtschaft umzwandle. Am 2. April 1997 isch vom Sejm und vom Senat e nöiji Verfassig verabschiidet worde und die isch vom Volk am 25. Mai 1997 aagno worde.

1999 isch Pole dr NATO bydräte und 2004 au dr Europäische Union.

Bevölkerig[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Die polnischi Srpooch ghört zu de Gruppe vo de Weschtslawischwe Sprooche und do drmit zu der Familie vom Indogermanische. Me glideret s Polnisch tradizionell in füüf Dialäktgruppe.

Sid ane 2005 sind z Pole es bar anderi Sprooche offiziell als Minderheitesprooche anerchannt: Kaschubisch, Armenisch, Düüsch, Hebräisch, Jiddisch, Litauisch, Russisch, Slowakisch, Tschechisch, Ukrainisch, Wyssrussisch, Karaimisch, Lemko, Romani und Tatarisch.

Di römisch-Kaddolischi Chile isch dir gröschti Religionsgmeinschaft vo Pole; zu ihre ghöre offiziell öppe 87 Prozänt vo der Bevölkerig.

Wirtschaftspolitik[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Under anderem soll z Pole s BIP sy Wachsdum vo föif Prozänt jöhrlig widder erreiche; d Beschäftigungsrote soll styge. E wichtige Schritt für sälli Entwicklig isch de Usbau vo de Infrastruktur. So solle z. B. d Verkehrswäg verbessert werde, was d Bedingige für d Undernehmer verbessert und Arbetsplätz schafft. De Dienschtleistigssektor soll usbaut werre.

Dass sälli Vorgäng finanziert werde chönne, will d Regierig überflüssigi staatligi Behörde ufflöse; Privatisierige werre witer praktiziert, wyl de Verchauf vo staatlige Undernehme Ynahme bringt. Finanziälli Understützig soll au d EU biete. Durch d EU-Mittel solle de Steikohlebergbau, de Strom, s Erdöl und anderi Branche d Wirtschaft fördere und nit wie bisher belaste.

D Landwirtschaft hät in de polnische Wirtschaft e wichtigi Rolle. Si soll ertragrycher sy und in Züechunft besseri Methode zur Verfiegig gstellt kriege. Mer will folgendi 4 Zyl erreiche:

höcheri Erträg sichre
de primär Sektor wettbewerbsfähiger mache
d Landwirtschaft fördere
d Wirtschaft an d EU abasse^[6]

Beriehmti Pole[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Magdalena Abakanowicz, Bildhauerin und Professorin an de Kunstakademy Poznan^[7]
Frédéric François Chopin, uf polnisch Fryderyk Franciszek Szopen (1810–1849), Komponischt und Pianischt
Marie Skłodowska Curie, (1867–1934), Füsikerin, Nobelbriisdregere
Tadeusz Kantor, Moler, Grafiker, Regisseur, Drehbüechautor und Professor an de Kunstakademy vo Krakau
Nikolaus Kopernikus, uf polnisch Mikołaj Kopernik (1473–1543), Astronom, Astroloog, Mathematiker, Dokter und Domherr
Adam Małysz, Skispringer
Lech Wałęsa (* 1943), Gwärkschaftler, Staatsbresidänt, Nobelbriisdreger
Karol Wojtyła (1920–2005), dr Papscht Johannes Paul II.
Ludwik Lejzer Zamenhof (1859–1917), Augenarzt und Filoloog, dr Erfinder vom Esperanto