Alfabet

skriuwletters sa't se ûnderwiisd wurde

In alfabet of – yn it bysûnder mei betrekking ta it Latynske alfabet – abc (meartal: alfabetten of abc's) is in samling symboalen om ekwifalinten fan klanken yn de sprutsen taal skriftlik wer te jaan. Yn dizze sin betsjut alfabet hast itselde as skrift (alfabetysk skrift).

In alfabet is boppedat de standarisearre folchoarder dêr't de tekens yn oardere binne. Dêrmei is it in handich helpmiddel by it systematysk oarderjen en weromfinen fan benammen literatuer en wittenskiplike ynformaasje. It prinsipe fan alfabetisearring makket it bygelyks handich om in boek yn de bibleteek op namme fan de skriuwer gau werom te finen, of om in wurd mei de byhearrende definysje op te sykjen yn in wurdboek.

Etymology

It wurd alfabet is in gearstalling fan alfa (α) en bèta (β), de nammen fan de earste twa letters fan it Gryskske alfabet. De wurden alfa en bêta hawwe gjin betsjutting. Se komme út it Fenisysk. "Alef" betsjut 'okse' en "beth" betsjut 'hûs'. Yn it earstoan wienen de lettertekens nammentlik lytse tekeninkjes: in alef wie in okse, in beth in hûs, in gimel in smytstôk, in daleth in fisk.

Untwikkeling

Yn it twadde millennium foar Kristus waard yn Fenysje begûn mei it brûken fan piktogrammen fan 22 wurden om deit earste bylûd fan dat wurd oan te tsjutten en ûntwikkele him op dy manier it Proto-Sinaïtyske (± 1500 f.Kr.) of proto-kanaänityske (1400-1100 f.Kr.) alfabet. Yn Ugarit binne by opgravings alfabetten út ûngefear 1500 f.Kr. fûn mei de letters yn rûchwei dezelde folchoarder as dat fan ús. Fenysysk, Hebriuwsk en Arabysk binne Semityske talen. Yn dizze talen drage de bylûden de betsjutting fan de wurden. Mar yn it Gryksk kinne lûden net mist wurde. Dêrom ferfongen de Griken sommige lûden dy't men net nedich hie, troch in bylûd: de alef waard de a-klank, de he in e-klank, de ayin waard de ypsilon, en in grutte o, de omega, waard tafoege. Boppedat gienen de Griken fan links nei rjochts skriuwen, wêrtroch't de letters omklapt waarden. De Romeinen en de Byzantinen pasten it "alfabet" by de behoeften fan harren taal oan.

Meardere alfabetten

Ferskate skriftsystemen hawwe fansels ferskate alfabetten. Ek de prinsipes dêr't alfabetten foar brûkt wurde ferskille per taal. Mear ynformaasje hjiroer is te finen ûnder it lemma stavering.

Ta yllustraasje hjirûnder it Syrillysk alfabet.

It omsetten fan it iene alfabet yn it oare wurdt transliteraasje neamd.

Alfabet versus fonetyk

De term alfabet wurdt soms omskreaun as: "in systeem wêryn't elk teken of grafeem in fêste klank of klankienheid represintearret", hielendal neffens de fonetyske en de fonematyske prinsipes, mar dizze omskriuwing klopt mar heal. Hoewol't in soad skriftsystemen yndie ta op sekere hichte in fonetyske stavering kenne, is der komselden of nea sprake fan in folsleine "ien-op-ien-relaasje". Yn in folmakke fonetysk alfabet soenen letters en klanken perfekt yn inoars rjochting kombinearje: in skriuwer soe de stavering fan in wurd altiten ôfliede kinne út de'útspraak derfan, en omkeard soe in sprekker de krekte útspraak fan in wurd altiten ôfliede kinne út de stavering. De útspraak fan in taal feroaret lykwols ûnôfhinklik fan it systeem wêryn de taal opskreaun wurdt. Yn it Ingelsk wurdt bygelyks de lange o-klank werjûn troch "o" yn potato, "oe" yn toe, "ough" yn though. Mar de "o" kin lykwols neist as in o yn potato ek klinke as oe-klank yn to, as in koarte o yn month, as ou yn tower en as stomme 'e' yn dungeon.

Staveringsystemen wurde net selden liend troch talen dêr't se oarspronklik net foar betocht wienen. Utspraakregels soargje derfoar dat yn letters bepaalde fonologyske konteksten oars skreaun wurde moatte, omdat de klank dy't se eigentlik fertsjintwurdigje dêr net presys lyk is. Der wurdt dan – meastal boppe de letter sels – noch in ekstra teken setten, it saneamde diakrityske teken: baño (Spaansk: "bad"), stêd (Frysk), ensfh.

Besibbe ûnderwerpen

Foarbylden fan ferskate alfabetten

• Abugida
• Arabysk alfabet
• Armeensk alfabet
• Braille
• Devanagary (foar Hindy en Sanskryt)
• Etruskysk alfabet
• Fenisysk alfabet
• Georgysk alfabet
• Glagolitysk alfabet
• Gryksk alfabet
• Goatysk alfabet
• Hebriuwsk alfabet
• Katakana (Japansk fonetysk skrift)
• Koptysk alfabet
• Hangul (Koreaansk alfabet)
• Latynsk alfabet (it alfabet wêryn dizze side skreaun is)
  • Klassyk Latynsk alfabet
  • Berber Latynsk alfabet
• Morse-alfabet
• Nederlânk alfabet
• NAVO-staveringsalfabet (foar ûnder oare de loftfeart en de seefeart)
• Ogham-alfabet
• Runenalfabet (futhark en futhork)
• Syrillysk alfabet
• Stenografy
• Taisk alfabet
• Tibetaansk skrift

Ek de Egyptyske hiëroglifen hawwe in tal tekens dy't as in soarte fan alfabet beskôge wurde kinne.

Trivia

• De âldste drukte learboekjes foar skoallen út ± 1450 mei dêryn it abc, waarden abecedarium neamd.

Sjoch ek

• Skreaune taal
• Stavering
• Staveringsalfabet
• Syllabysk skrift
• Ideogram
• Foanetysk alfabet
• Ynternasjonaal Fonetysk Alfabet

Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Alphabet fan Wikimedia Commons.