Quebec
| Quebec Québec | |||
|---|---|---|---|
 Kanada | |||
 | |||
| |||
| Administrazioa | |||
| Estatu burujabe | Kanada | ||
| ISO 3166-2 | CA-QC | ||
| Hiriburua | Quebec Hiria | ||
| Quebeceko Lehen Ministroa | François Legault (en)  | ||
| Zatiketa | |||
| Geografia | |||
| Koordenatuak | 52°N 72°W / 52°N 72°W52°N 72°W / 52°N 72°W | ||
 | |||
| Azalera | 1.542.056 km² | ||
| Mugakideak | New Hampshire, Maine, Brunswick Berria, Ternua eta Labrador, New York, Vermont, Ontario, Nunavut, Rupert's Land (en) , Ipar-mendebaldeko Lurraldeak eta Ternuako Eremua | ||
| Punturik altuena | Mont D'Iberville | ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 8.501.833 (2021) −103.005 (2020) | ||
| Dentsitatea | 5,51 bizt/km² | ||
| Hizkuntza ofiziala | frantses | ||
| Ordu eremua | Ekialdeko Ordu-eremu, Atlantic Time Zone (en) eta UTC−04:00 | ||
| quebec.ca | |||
Quebec[1] (frantsesez Québec 
entzun (i · ?))) Kanadako hamar probintzietako bat da, Ontario eta Atlantikoko probintzien artean kokatuta dagoena. Hegoaldeko muga Estatu Batuekin partekatzen du eta San Laurendi ibaiak zeharkatzen du, Laku Handiak Ozeano Atlantikoarekin lotzen dituenak. 1.542.056 km²-ko azalera dauka, Quebec Kanadako probintziarik handiena da, eta Nunavut-en ondorengo herrialdeko bigarren lurralde-entitate handiena.
Quebeceko gehiengoak, bere gobernu eta parlamentuen ordezkarien bidez, bere izaera nazio gisa definitu izan du 21. mendean; eta Kanadatik bereizteko proposamenak eta erreferendumak ere izan dira. Nazio frankofonoa da, frantsesa hizkuntza ofiziala da, eta hizkerak baditu berezitasun batzuk (eta Quebecetik kanpoko komunitate kanadar batzuetan ere mintzatzen da).
Kanadako bigarren probintzia jendetsuena da, Ontarioren atzetik, 8.450.000 biztanle baino gehiago ditu. Gutxiengo anglofonoak, alofonoak eta indigenak dituzten frankofono gehienek osatzen dute. Frantsesa hizkuntza ofizial bakar gisa duen Kanadako probintzia bakarra da (biztanleen % 94,6). 2016. urtean, ama-hizkuntza frantsesa zuten Quebeceko biztanleen % 79,1 ziren, eta ingelesa, berriz, % 8,9.
Estatus politikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Quebeceko estatutu politikoa Kanadako Konstituzioan definituta dago. Quebecek, bere Parlamentuarekin, jurisdikzio-esparru esklusibo batzuetan legeak egiteko ahalmena du, hala nola justiziaren administrazioan, osasunean, hezkuntzan eta zuzenbidean. Quebeceko klima politikoa maiz bizia da probintziak Kanadaren barruan duen estatutu partikularrari buruzko eztabaidak. Mugimendu soberanista batek probintziaren independentzia defendatzen du, eta ideologia federalistak, berriz, batasun federalari eustea. 1960ko hamarkadaz geroztik, Konstituzioaren edo independentziaren erreformarako zenbait proiektu proposatu dira.
1980. urtean izan zen independentzia erreferendum bat Quebecen, herrialdea Kanadatik banantzeko, eta galdu egin zuten independentistek, baina 1994an Alderdi Quebectarra berriro iritsi zen boterera beste erreferendum bat egingo zuen aginduarekin. Erreferendum hori egin zen 1995. urtean, baina hura baino lehenago, Quebeceko parlamentuak sezesio lege bat onartu zuen, erreferendumean independentzia gailentzekotan, estatu berria sortzeko urratsak proposatuz. Erreferendum hori egin zen 1995. urtean, eta berriro ere independentismoak galdu egin zuen.
Kanadako Gobernu federala guztiz kontra zegoen Quebecen independentziari zegokionez, baina, hala ere, auzia legearen baitan argitu nahi izan zuen, eta estatuko Auzitegi Gorenari zuzendu zitzaion, kontua argitzeko. Erantzuna, Auzitegi Gorenaren ebazpena, autodeterminazio prozesu bat definitzeko testu inportante bat da, ez bakarrik Quebecen, baita euskal independentistek eta beste batzuek aipatua. Ebazpenak argitu zuen Konstituzioak ez zuela sezesiorik aurrikusten, baina printzipio demokratikoak, ordea, nagusitzen ahal zirela baldin eta Quebeceko independentzia nahia argi formulatua bazegoen eta independentziaren aldeko emaitza nabarmen argia bazen (portzentaiarik aipatu gabe). Kasu horretan, Kanadako Auzitegi Gorenaren arabera, Kanadako Gobernuak fede onez negoziatu behar luke independentzia.
2006an, Kanadako Komunen Ganberak mozio sinboliko bat bozkatu zuen, eta ia aho batez onartu zuen "Québécois nazio gisa Kanada batuaren barruan".
Toponimia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Quebec hitzak algonkinez "non ibaia uzkurtzen den" esan nahi du. Algonkinek, Cree-ek eta Mikmakek erabiltzen zuten San Laurendi ibaiaren estugunea izendatzeko Diamant lurmuturraren parean, Quebec hiria sortu zen tokian (1608ko uztailaren 3a) eta "Lurraren hasiera eta Kanadako probintzia" (1535eko irailaren 7a).
1632an, Samuel de Champlainek honela deskribatu zuen lekua: « itsasartea ibaian, indiarrek diotenez ». Izenak zenbait grafiko ditu: Qvebecq 1601ean; Quebeck, Kébec 1609an ; Québec 1613an eta Kebbek.
Izena hiriburutik datorkio: Samuel Champlain frantziarrak 1608an sortu zuen algonkinoek Kebek deitzen zuten aldean eta Stadacona herrixka irokesaren ondoan.[2]
Bertako herritarrak quebectarrak dira, frantsesez Québécois. Hitz hori agian euskaratik datorrela uste dute hizkuntzalari batzuek, "Quebecekoak" berbarekin duen antzarengatik, amerindiarrek europarrei suriquois deitzen zietelako, hots, azal zurikoak.[3]
Hiri nagusiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hiriburua Quebec Hiria da (531.902 biztanle 2016n), baina hiri nagusia Montreal da (1.704.694 biz.). Populazioaren arabera, beste hiri handienak Gatineau, Sherbrooke, Saguenay eta Trois-Rivières dira.
Inguru naturala[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mistassini aintzira (2.335 km²) lakurik handiena da eta Saint Lawrence ibai nagusia. Mont d'Iberville edo Mount Caubvick (1.652 m) gailurra da.
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1534tik 1763ra, Quebec, "Kanada" izenarekin, Frantzia Berriko kolonia frantseseko eskualderik garatuena da. Zazpi Urteko Gerraren ondorioz, Quebec kolonia britainiar bihurtu zen 1763 eta 1867 artean, lehenik Quebec probintzia gisa (1763-1791), gero Kanada Behereko probintzia gisa (1791-1841), Kanada Ekialdea bihurtu baino lehen (1841-1867).
Azkenik, Kanadako Konfederazioan sartu zen Quebec 1867an. Urte horretan Kanadan eratu zen egitura kuasi-federala izanik, Quebeceko frantses hiztunentzat egoera hobetu zen nolabait, aurreko hamarkadetan bigarren mailako nazioa baitziren. Legebiltzar propioa eta autonomia erlatiboa ezarri zen Quebecen, eta hizkuntzan estatus berdintasunezkoa ofizialki, nahiz eta praktikan frantsesak aurrera egiten asko berandutu ziren[4].
1960ko hamarkadaren hasiera arte, Eliza Katolikoak zeregin garrantzitsua izan zuen Quebeceko gizarte- eta kultura-erakundeen garapenean. 1960tik aurrera, Iraultza lasaia deitu zena, Quebeceko gobernuak Quebeceko Estatuaren bilakaera politiko, sozial eta ekonomikoaren kontrolean duen zeregina nabarmen handitu zen.
Data nagusiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- 1534an, Jacques Cartier Frantziako esploratzailea bertara iritsi zen.
- 1608an, Samuel Champlain-ek Quebec Hiria izan zena sortu zuen. Bertako lehen biztanleak Frantziako herri xeheko deportatuak, gaizkileak eta, oro har, pobreak eta gizartetik baztertutakoak izan ziren.[5]
- 1613an, Québec, hots, gaur egungo izena hartu zuen.
- 1763an, Britainia Handiaren menpe geratu zen.
- 1841ean, Kanadako zati bihurtu zen.
- 1995eko urriaren 30ean, banaketari buruzko bigarren erreferenduma egin zuten. Independentistek oso alde txikiaz galdu zuten, botoen % 49,4 haien aldekoa izan baitzen eta % 50,6, aurkakoa.
Hizkuntza[aldatu | aldatu iturburu kodea]
.png)
2016an frantses hiztunak % 79,6 ziren eta ingelesezkoak. % 8,9[6]. Quebeceko berezko biztanleak indiarrak eta inuitak dira, gutxi gorabehera, % 2.3.
Frantsesaren ofizialtasuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Quebeceko hizkuntza ofizial bakarra frantsesa da 1974tik. Hizkuntza Ofizialaren Legea onartu zen urte hartan, eta frantses hiztunen eskubideak are gehiago indartu ziren 1977an, Frantses Hizkuntzaren Kartaren bidez.
1970ko lege funtsezko hauen aurretik, 1960koan ere izan ziren bi lege. Izatez, Quebeceko hizkuntzari buruzko lehenengo legea 1961koa izan zen, baina ez zen oso ausarta suertatu. Guztiarekin, bere bitartez, Frantses Bulegoa (l’Office de la langue francaise) sortu zen 1961ean. “Benetako” lehenengo hizkuntza-legea 1969an onartu zuen Jean-Jacques Bertrand-en gobernuak: Frantsesa suspertzeko legea (loi pour promovoir la langue francaise / loi 63). Lege horren helburuak nahiko kontraesankorrak ziren: alde batetik, legeak hezkuntza frantsesez emateko agintzen zien eskola-batzordeei; bestetik, hizkuntza aukeratzeko ahalmena uzten zuen gurasoen eskuetan eta aukeratua ingelesa izanez gero, legeak oinarrizko frantses-maila bat bermatzen saiatzen zen. Halaber, legeak Migraziorako Ministeritzari eskatzen zion Quebecera ailegatutako etorkinek frantsesa ikas zezatela ziurta zezala. Dena den, legea ez zen oso aproposa izan Quebeceko hizkuntza-oreka mantentzeko, batez ere Montrealen, bertako eskola ingelesek erakarpen handia baitzuten etorkinentzat[4].
Frantsesa Quebectarren nazio-identiate argia izan arren, hizkuntzarekiko kezka argi bat ez zen garatu 1960/70 hamarkada horiek arte, inmigrazioaren gorakada eta fluxu demografikoen aldaketak errealitate bat erakutsi zien arte Quebeceko arduradun politikoei: frantsesdunen pisu demografikoa behera zihoala beren probintzian ere[4].
Frantsesaren aldeko neurri publikoak nahiko zorrotzak dira alderdi publikoei begira Quebecen. Publizitatean derrigorrezkoa da frantsesa, elebitasuna baimenduta dagoen arren; baina hesi publizitarioetan eta hiri-autobusetan, adibidez, frantsesa bakarrik. Lan munduan 50 langiletik gorako enpresa guztiei ezartzen die legeak frantseste-ziurtagiria lortzeko betebeharra; eta 100 langiletik gora duten enpresek derrigor izan behar dute frantseste batzorde bat. Zirutagiria lortzeko, hizkuntza ofizialaren ezagutza ziurtatu behar da enpresako maila guztietan, zuzendaritzan zein langileen artean. Enpresako barne eta kanpo komunikaziorak betebeharrak ere badaude frantsesaren aldekoak[4].
Hezkuntza[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Haur hezkuntzako, lehen eta bigarren hezkuntzako derrigorrezko hezkuntza frantsesa da Quebecen. Printzipio hori aplikagarria da bai eskola publikoetan, bai gobernuak diruz lagundutako eskola pribatuetan. Herri autoktonoei dagokienez, heziketa euren hizkuntzaz jasotzeko eskubidea onartzen zaie, ingelesa eta frantsesa bigarren hizkuntza bezala hartzen direlarik[4].
Hizkuntza aldaera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Quebeceko frantses hiztunek eta Frantziakoek elkar ulertzen dute, baina hizkuntza gehienetako hizkuntz ofiziala eta dialektoen artean jazotzen den bezala, frantses ofiziala eta quebeceraren artean ere ezberdintasunak badaude, bai hiztegi aldetik nahiz ahoskera aldetik ere.
Ezberditasun handiena quebecerak gaurdaino mantendu izan dituen antzinako frantsesaren hainbat hitz eta esamolde nahiz ahoskera dira, bai eta quebecera egunerokotasunean ingelesarekin egunerokotasunean elkarbizitzen den hizkuntza izanik, azken hizkuntza horrek quebeceran duen eragin handia dela eta, ingelesetik hartutako mailegu eta zenbait ahoskera ere.
Lexiko ezberdintasun batzuk, adibide gisa:
| Quebeceraz | Frantsesez | Euskaraz |
|---|---|---|
| abrier | couvrir | estali |
| astheure (à c't'heure) | maintenant | orain |
| chum (m) | copain (m) | mutilagun |
| magasiner | faire des courses | erosketak egin |
| placoter | papoter | solastu |
| pogner | attraper, prendre | atzeman, harrapatu |
Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Quebecek bere kultura propioa garatu du bere sustrai historikoetatik, eta faktore nagusi batek garrantzia du batez ere perspektiba ezberdina izateko: frantses hiztuna den nazio bat izatea, ingelesezko kultura handiagoez inguratua kontinentea. Baina frankofoniaren parte den kultura horrek baditu beste eragin batzuk, nazio indigenenak, britainiarren eta estatubatuarren ekarpenak, Amerikako beste komunitate frankofono batzuenak, eta 20. eta 21. mendeetako etorkinen berriena.
Kultura hiri nagusia Montreal da, eta Quartier Latin auzoa delakoa bertan. Baina Quebec hiriko Vieux-Québec auzoa ere maila bertsuan dago.
Hainbat gobernuz kanpoko erakundek jarduera kulturalaren alde egiten dute Quebecen, baina gobernu babes handia ere badago. Conseil des arts et des lettres du Québec (CALQ) Quebeceko Kultura eta Komunikazio Ministerioaren ekimen bat da, sorkuntza, ekoizpenak, berrikuntza eta nazioarteko banaketa sustatzen duena. Era berean, Société de développement des entreprises culturelles (SODEC) delakoak kulturaren industrian lan egiten duten artista eta pertsona indibidualak finantztzen ditu.
Zenbait sari daude, izaera nazioanala dutena. Prix du Québec delakoa gobernuak ematen du eta aparteko lorpena frogatzen duten pertsonei ematen zaien bereizmen eta ohore handia da. Beste sari hauek ere badaude: Athanase David sariak (literatura), Félix sariak (musika), Gémeaux sariak (telebista eta ikus-entzunezkoak), Jutra saroiak (zinea), Masques sariak (antzerloa), Olivier Guimond sariak (umoerea) eta Opus sariak (kontzertuetako musika).
Musika[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Musika alorrean, folk musikatik (adibide ezagun bat bertako foplk musika tradizionalaren erakusgarri, ukitu modernoekin, "La Bottine Souriante" taldea dugu) hip-hop berrienera, musika esparru ugaritako esperientzia eskaintzen duen herrialde kosmopolita da Quebec.
20. mendetik nazio honek eman dituen musikari ezagunenak izan dira Félix Leclerc (1950eko hamarkada), Gilles Vigneault (1960eko hamarkadatik), Kate eta Anna McGarrigle (1970eko hamarkadatik) and Céline Dion (1980ko hamarkadatik).
Zinea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Zinea egin izan da Quebecen 20. mende hasieratik, eta soinua sartu zenetik frantsesezko ekoizpenak ere presente izan dira.
21. mendean, Quebecen prestaturiko zenbait zuzendarik ospea lortu dure bereziki, hala nola Xavier Dolan, Denis Villenueve, Jean-Marc Vallée edo Denis Côté. Urrezko aro bat ere izan dela deritzote kritikari batzuek[7]. Zuzendari hauetariko batzuk zinea frantsesez egiten hasi ziren Quebecen bertan, gero AEBetako nazioarteko eskalako industrian lanean jarraitzeko ingelesez. Adibide argia da Villeneuve zeinaren lan quebectar frantsesezkoak diren beren lehen faseko Maelström (2000) edo Incendies (2010), baina gero ingelesezko arrakastak lortu dituen hala nola Prisoners (2013) edo Blade Runner 2049 (2017). Ikerlari batzuek esan dute Villeneuveren zuinea dela transnazionala eta eleanitza izaeran[8].
Quebectar ezagunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Émile Nelligan (1879-1941), poeta.
- "La Bolduc" (1894-1941), abeslaria.
- Félix Leclerc (1914-1988), abeslaria eta idazlea.
- Claude Jutra (1930-1986), zinema zuzendaria.
- Leonard Cohen (1934-), abeslaria.
- Denys Arcand (1941-), zinema zuzendaria.
- Guy Delisle (1966-), komikigilea.
- Céline Dion (1968-), abeslaria.
- Philippe Falardeau (1968-), zinema zuzendaria.
- Naomi Klein (1970-), aktibista.
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Euskaltzaindia. (2012-05-25). 170. araua: Amerikako toponimia. .
- ↑ MAIA, Jon: Apaizac obeto. Donostia: Elkarlanean, 2006. 62-63. orriak.
- ↑ MAIA, Jon: Apaizac obeto. Donostia: Elkarlanean, 2006. 63. orria
- ↑ a b c d e .
- ↑ MAIA, Jon: Apaizac obeto. Donostia: Elkarlanean, 2006. 63. orria.
- ↑ (Frantsesez) Le français, l’anglais et les minorités de langue officielle au Canada en 2016, Statistiques Canada.
- ↑ (Gaztelaniaz) «La época de oro del cine de Quebec» La Tempestad 2018-02-16 (Noiz kontsultatua: 2022-03-22).
- ↑ (Ingelesez) King, Gemma. (2019). Denis Villeneuve's multilingual cinema: Decentring space, time and language in Arrival. Peter Lang GmbH Europaeischer Verlag der Wissenschaften ISBN 978-3-631-80110-9. (Noiz kontsultatua: 2022-03-22).
Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- (Ingelesez) (Frantsesez) Webgune ofiziala
| Autoritate kontrola |
|
|---|
.svg){kind=link}
| ||||||||