Biblia

Biblia
Johannes Gutenbergen Biblia
Datuak
Generoa	Testu sakratuak
Jatorrizko izenburua	τὰ βιβλία
Hizkuntza	hebreera, aramera eta greziera
Euskaraz
Izenburua	Elizen arteko Biblia
Itzultzailea	Dionisio Amundarain (koordinatzaile), Elizen Arteko Biblia Elkartea
Argitaratze-data	1994, 2006
ISBN	84-88774-05-2

Play media

Bibliari buruzko bideoa.

Biblia (antzinako grezieraz: τὰ βιβλία, tà biblía, «Liburuak») kristautasunaren, judaismoaren, samaritanismoaren eta rastafarismoaren idazki sakratu eta nagusiak biltzen dituen liburu-bilduma da. Erlijio horietako sinestunen ustez, Biblian Jainkoaren hitza jakinarazten zaie gizakiei.

Bi atal nagusi ditu, Itun Zaharra eta kristauen Itun Berria. Itun Zaharrari Hebrear Biblia ere deitzen zaio. Itun Zaharreko testuak gehienbat hebreeraz idatzi ziren (zati batzuk, arameraz), eta Jesu Kristo jaio aurreko Israelgo herriaren historia kontatzen duten liburuek osatzen dute. Kristauek ez bezala, hebrearrek ez dute Jesus Nazaretekoa (Jesu Kristo) Jainkoaren semetzat aitortzen; horregatik, ez dute Itun Berria liburu sakratutzat onartzen. Itun Berria hasierako kristau batzuek idatzitako hainbat idazkiren bilduma da, I. mendeko koiné grezieraz idatzia; kristau idazle horietatik gehienak Kristoren jarraitzaile juduak zirela uste eta sinesten da. Kristau-sinesbideen artean ere desadostasunak daude, ea zer sartu behar litzatekeen kanonean, bereziki apokrifoei dagokienez.

Bibliako liburuak

Historian, beste edozein liburu baino aldi gehiagotan eta hizkuntza gehiagotara —2.000 baino gehiagotara— itzuli dute. Inoiz gehien saldutako liburua da, eta Mendebaldeko literaturaren funtsetako bat.

Historia

Biblia^[3] eta eskriturak sortu baino lehen, jendeak istorioak belaunaldiz belaunaldi ahoz pasatzen zituen kontu handiz. Xehetasun guztiak emateaz eta ondo zabaltzeaz arduratu ziren. Apaindurarik gabe.

Hastapenak

Bibliaren arabera, K. a. 1400. urtean, Jainkoak Moises inspiratu zuen lehenengo bost Bibliak idazten hasteko. Hurrengo 1.500 urteetan, beste 40 gizon inspiratu zituela kontatzen du Bibliak, hiru kontinentetakoak. Hizkuntza askotan idatzi zituzten liburuak. Poesia, profezia, historia, instrukzioa eta Jesusen bizitzaz zekiten lehenengo eskuko testigantzaz idatzi zuten.

Guztira, 66 liburu sortu zituzten^[4]. Bibliaren hitzetan, hainbeste idazteko inspirazioa eduki ondoren, lanean jarraitzeko intentzioa zutenez, liburu guztiak batu eta bat sortzearen erabakia hartu zuten. Horretarako, liburu guztiek Jainkoak inspiratutakoak izan behar zuten eta ez bazen horrela, liburua ez zela kontuan hartuko kontatzen du Bibliak berak.

Jamniaren elizbatzarrean (errabino judutarren batzarra), eskriturak ikertu zituzten^[6]. Ziotenez testu bakoitzak; historikoki ederra izan behar zuen, patriarka handi batek idatzia, eta beste artikuluekin gatazkarik ezin zuen izan. Hiru irizpide hauek betetzen zituzten liburuak 39 izan ziren.

Itzalpean

Lehenengo urteetan, kristautasunak jazarpen^[7] bat jasan zuen. 303. urtean, Erromak liburu kristau guztiak suntsitzeko^[8] agindua eman zuen. Ez du ematen Erromaren eskariak nahi adinako arrakasta izan zuenik, handik urte gutxira, 367an, eskritura eta letra dezente omen zebilelako batetik bestera. Idazki haietan, Jesusen bizitzaren inguruan hitz egin behar zela eta erlijio kristauak bizirik jarraitu behar zuela komunikatzen zen.

Berriz ere beste ikastun talde bat batu zen: Kartagoko kontzilioa. Apostoluek eta haien gertuko kideek idatzi zituzten liburuak zein ziren aztertu zuten. Irizpide horri jarraituz^[9], Itun Berria sortu zuten, guztira 27 libururekin.

Hurrengo 1000 urteetan Biblia itzalpean egon zen.^[10] Testu haiek bizirik iraunarazi zituzten isolatuta bizi ziren monjeek.^[11] Hitz bakoitza eskuz idazten zuten, eta orri bakoitza amaitzean, hitz bakoitza kontatzen zuten, haien zehaztasuna ziurtatzeko.

Ingeleserako itzulpena

1300. urtean, Pizkundean, interes berritzaile bat egon zen, arte, zientzia, historia eta teologian. Biblia apaizentzat bakarrik zegoen eskuragarri. Oso kopia gutxi zegoen, eta zeudenak garestiak ziren. Gainera, apaizek bakarrik ulertzen zuten hizkuntza batean zegoen idatzita: hebreeraz.^[12] Jonh Wiclef-ek^[13] pentsatu zuen eskriturak denentzat eskuragarri egon behar zirela. Horregatik, latinetik ingelesera itzultzen hasi zen Itun zaharra. Urte asko eman zuen lan horretan.

1450. urtean, Johann Gutenberg  liburuak kopiatzeko modu baten bila ari zen. Hark inprenta ^[14]deitzen zion. Bost urte pasa zituen hitz bakoitza bere tokian jartzen. Baina hori guztia eta gero, inprentako lehenengo Bibliaren kopia sortu zuen latinez. Ingelesez idatzitako biblia bat izateko eskaria zegoenez, William Tyndalek ekin zion lanari. Sutan erre zuten,^[15] eta horregatik Miles Couerdalek amaitu zuen lana^[16] 1535. urtean.

Suitzako ikastun talde batek 1565. urtean, Biblia banatu zuen bertso eta kapituluetan^[17]. 1615. urtean, Jakue I.aren lehenengo bertsioa atera zen. Ikastun talde honek, hebreerazko eta grezierazko idazlanak gaur egungo hizkuntzetara itzultzen jarraitu zuten, mundu osoko pertsonentzako.

• 

  Bibliari buruzko denbora lerroa

Euskal Herrian

Zarauzko Parrokiako aldarea.

Biblia euskaratu duten itzultzaileak, batzuetan katolikoak eta beste batzuetan protestanteak, XVI. mendetik aritu dira Biblia itzultzen. Hauen irizpideak aldatuz joan dira doktrinagatik eta baita euskararen zati literarioa sortzen ari zelako^[18].

Joana III.a Albretekoa Nafarroako erreginak, 1559. urtean, Kalbinoren erreforma onartu^[19] zuenean, ideia berriak bere erresuman zabaltzea erabaki zuen. Albreteko Joanak garbiro ikusi zuen euskararen garrantzia fede berria hedatzeko. Orduan Joannes Leizarragari Testamentu Berria itzultzeko eta beharrezkoak ziren liburuak idazteko agindu zion. Euskarak XVI. mendean lortu zuen hizkuntza moderno bat izatea, Leizarragaren eskutik.

Joannes Leizarraga: Jesus Christ gure Iagunaren Testamentu Berria. 1571

Leizarraga apaiza zen, Nafarroako erregina protestantismora pasa zenean, 1559. urtean. Hurrengo urtean hark ere katolizismotik protestantismora igarotzea erabaki zuen. Horrez gain, Testamentu Berria euskaratzeko^[20] erabakia hartu zuen. Leizarragaren itzulpena 1571. urtean publikatu zuten Arroxelan. Baina liburuak ez zuen espero zuten zabalkuntza izan, protestantismoak galdu zuelako borroka, Frantzian eta Espainian, eta kalbinismo nafarra desagertu zelako.

Duvoisin kapitainainaren bertsioa XIX. mendean

Joan Piarres Duvoisin

Luis Luziano Bonaparte printzeak Joan Piarres Duvoisini eskatu zion Biblia osoaren itzulpena, 1859. urtean hasi eta 1865.ean argitaratu zuten.

EAB: Elizen Arteko Biblia. 1994^[21]

Elizen Arteko Biblia Biblia sinesbideen arteko bat da. Hau da, espezialista katoliko eta protestanteek itzulia eta perspektiba doktrinalen arteko adostasun batean egina. 1994an argitaratu zuten.

Eduki nagusiak

Biblia liburu erlijioso bat da. Bertan Jainkoa eta honen inguruko gaiak dira nagusi: Jainkoaren izaera, egitandi, irakaspen, agindu eta abar adierazten ditu. Jainkoak gizadiari argibidea eskaintzen diola azpimarratzen du. Barkamena, bizi berri baten eskaintza eta giza itxaropenak betetzeko bidea dela dio. Biblia gizateriaz ere mintzo da: giza ezaugarriak, ustezko akats eta gaiztakeriak eta abar agertzen ditu.

Bi atal nagusi ditu, Itun Zaharra eta Itun Berria. Itun Zaharreko testuak gehienbat hebreeraz idatzi ziren, eta Jesu Kristo jaio aurreko Israelgo herriaren historia kontatzen duten liburuek osatzen dute. Hebrearrek ez dute Itun Berria liburu sakratutzat onartzen, Jesus Nazaretekoa Jainkoaren semetzat aitortzen ez dutelako.

Itun Berria hasierako kristau batzuek idatzitako hainbat idazkiren bilduma da. Kristau idazle horietatik gehienak Kristoren judu dizipuluak zirela uste eta sinesten da. Kristau-sinesbideen artean ere desadostasunak daude, ea zer sartu behar litzatekeen kanonean, bereziki apokrifoei dagokienez.

Bibliako liburuak

Bibliak hainbat liburu ditu. Erromatar Eliza Katolikoaren kanonean, guztira 73 liburu dira, honela banatuta:

Itun Zaharra edo Hebrear Biblia

Pentateukoa edo Tora

Bibliaren liburuak.

• Hasiera
• Irteera
• Lebitarrena
• Zenbakiak
• Deuteronomioa

Liburu historikoak

• Josue
• Epaileak
• Rut
• Samuelen liburuak (2)
  • Samuelen I. Liburua
  • Samuelen II. Liburua
• Erregeen liburuak (2)
  • Erregeen I. Liburua
  • Erregeen II. Liburua
• Kroniketako liburuak (2)
  • I Kronikak
  • II Kronikak
• Esdras
• Nehemias
• Tobias
• Judit
• Ester
• Makabearren liburuak (2)
  • Makabearren I. Liburua
  • Makabearren II. Liburua

Profeten idazkiak

• Isaias
• Jeremias
• Negar Kantak
• Baruk
• Ezekiel
• Daniel
• Oseas
• Joel
• Amos
• Abdias
• Jonas
• Mikeas
• Nahun
• Habakuk
• Sofonias
• Ageo
• Zakarias
• Malakias

Olerki eta Jakituriazko liburuak

• Job
• Salmoak
• Esaera Zaharrak
• Kohelet
• Abestirik Ederrena
• Jakinduria
• Ben Sirak

Itun Berria

Berri Ona

Ebanjelio sinoptikoak:

• Ebanjelioa Mateoren arabera
• Ebanjelioa Markoren arabera
• Ebanjelioa Lukasen arabera

Ebanjelioa Joanen arabera

Apostoluen Eginak

Gutunak

Pauloren gutunak:

• Erromatarrei Gutuna
• Korintoarrei:
  • Korintoarrei Lehen Gutuna
  • Korintoarrei Bigarren Gutuna
• Galaziarrei Gutuna
• Efesoarrei Gutuna
• Filipostarrei Gutuna
• Kolosarrei Gutuna
• Tesalonikarrei:
  • Tesalonikarrei Lehen Gutuna
  • Tesalonikarrei Bigarren Gutuna

• Artzain-gutunak:
  • Timoteori:
    • Timoteori Lehen Gutuna
    • Timoteori Bigarren Gutuna
  • Titori Gutuna

• Filemoni Gutuna
• Hebrearrei Gutuna

Gutun katolikoak:

• Jakueren Gutuna
• Petriren gutunak:
  • Petriren Lehen Gutuna
  • Petriren Bigarren Gutuna
• Joanen gutunak:
  • Joanen Lehen Gutuna
  • Joanen Bigarren Gutuna
  • Joanen Hirugarren Gutuna
• Judaren Gutuna

Apokalipsia

Euskal bertsioak

Euskarazko lehen testu zahar inportanteenetako bat, Bibliako Itun Berriaren Joannes Leizarragaren itzulpena izan zen, XVI. mendean. Geroztik, zenbait itzulpen partzial egin izan dira, eta XIX. mendean izan zen lehen bertsio osoa, Duvoisinena, lapurteraz. Gipuzkerazko eta bizkaierazko bertsio oso bana izan ziren XX. mendean, harik eta 1994an Elizen Arteko Biblia apailatu zen arte, euskara batuan.

Kronologia

Hauek dira euskal bibliagintzako urrats nagusiak:

• 1571n Itun Berriaren lehen euskal itzulpena plazaratu zen, Joannes Leizarraga elizgizon kalbinistak euskaratua eta Arroxelan argitaratua: Jesus Krist Gure Jaunaren Testamentu Berria, Joana Albretekoa nafar erreginaren enkarguz egina.
• Urteko P.-k (1700 inguru), Joakin Lizarragak eta Oteizak Bibliako zati batzuk euskaratu zituzten.
• 1740an Joanes Haranederrek Itun Berriaren itzulpena amaitu zuen, argitara eman gabea: Jesu Kristoren Ebanjelio Saindua jaun Haraneder apez Donibane Lohitzukoak eskuararat itzulia. Uztaritzeko Seminarioan egon da gordeta. Geroztik Biblia atalen itzulpen asko egin da.
• Luis Luziano Bonaparte printzeak (1813-1891), bere hizkuntza ikerketarako kristau ikasbideak, Biblia atalak eta Biblia osoak argitararazi zituen. J. A. Uriartek eta Duvoisinek Biblia osoko itzulpen bana egin zuten. Duvoisinena, Bible saindua edo testament zahar eta berria, lapurteraz, Londresen argitaratu zen, 1859-1865 bitartean. Uriarterena, bizkaieraz, ez zuten osorik argitaratu.
• 1855an Maurice Harrieta eta Pierre N. Dassance apaizek beharrezko baimenez azaldutako Itun Berriko euskal itzulpena egin zuten, Baionan. Izenburua erdizka mantendu da: Jesu-Christo gure...laphurtar bi iaun aphecec.
• 1958an Patxi Etxeberria jesuitaren ardurapean, Raimundo Olabidek bigarren itzulpen oso bat kaleratu zuen, Itun zaŕ eta beŕia, gipuzkeraz.
• 1976an Jaime Kerexetak bizkaieraz bertsio bat argitaratu zuen, Euskal Biblia, Bilboko Elizbarrutiko Gotzaintzaren eskutik.
• 1977az gero, Elizen arteko Biblia Batzordearen itzulpenak argitaratu dira.
• 1980az gero, Euskal Herriko Liturgi Batzordea itzulpenak argitaratzen ari da.
• 1994an Elizen Arteko Biblia argitaratu zen, euskara batuan, katoliko eta protestante arteko elkarlanean ekoitzia.
• 2001ean Elizen Arteko Biblia berrargitaratu zen, testu aldaketarik gabe.
• 2006an Elizen Arteko Biblia berrargitaratu zen, aldaketa batzuekin, paperean ez ezik CDan eta Interneten ere,.

Bertsio osoak

Gorago aipaturikoen artean, euskarazko itzulpen osoak, beraz, honako hauek izan dira:

• J.P. Duvoisinen Bible saindua edo testament zahar eta berria, lapurteraz, Londresen argitaratua, 1859-1865 bitartean.
• 1958ko Raimundo Olabideren Itun zaŕ eta beŕia, gipuzkeraz argitaratua.
• 1976an Jaime Kerexetak bizkaieraz argitaratutako Euskal Biblia.
• Euskara batuan idatzitako Elizen Arteko Biblia (1994an argitaratua, 2006an aldaketa batzuekin berrargitaratua).

Literatura-molde nagusiak

Prosa eta poesia Biblia osoan zehar ageri dira, bai Itun Zaharrean, bai Itun Berrian.

Itun Zaharrean hitz lauan idatzitako pasarteetan esaerak, sermoiak eta otoitzak aurkitzen dira. Jende ospetsu askoren testu, agur edo testamentuak jasotzen ditu, esaterako, Josue, Samuel, David edo Matiasenak. Igarleen liburuetako bakarrizketak eta elkarrizketak orobat prosazkoak dira. Profeten liburuetan sermoiak ugariago dira; sermoi alorrean garrantzi handikoa izan zen Deuteronomioa. Otoitzetarako batez ere forma erritmikoak erabili ziren arren, aipagarri dira, adibidez, Salmoak, Ester, Judit edo Erregeen liburuetako otoitzak.

Urri dira gertaera edo leku jakinei buruz deskribapenak baina salbuespen dira, adibidez, Salomon tenpluko eta haren inguruko eraikinen berri ematen duten pasarteak. Balio handiko eta ugariago dira errege aginduak eta babiloniarren eta persiarren aldarrikapenak, hebreeraz edo Arameraz hitzez hitz jasoak. Makabearrak liburuko lehen atalean ituntze eta hitzarmenak agertzen dira, eta azalpen aberatsak jainkoaren eta Israelgo hamabi leinuen arteko hitzarmenari buruzko testuetan; hauei esker leinu ohikune, betebehar eta batez ere mehatxu eta aginduen berri eduki da.

Gutun generoa oso landuta dago. Gutunik zaharrena, Urias hiltzeko agindua ematen duen gutuna da. David erregeak agindu hori eman zuen, Urias bere gudalburuaren emazte Betsabez gozatu osteko haurdunaldia zuritzeko. Era berean, adierazpen asko agertzen da senitarte, lurralde, muga, eskaintza eta abarri buruz, nahiz zail izan adierazpenak benetako ala ariketa literario huts ote diren zehaztea.

Kontakizunei dagokienez bi ildo bereizten dira garbi-garbi: batetik irudimen handiko eta poesiaz beteriko idatziena, eta bestetik eguneroko bizitzari atxikiagoa. Lehen ildoari dagokionez, mitologia, fantasia, elezahar eta abarri buruz idatzi franko jasotzen da, Bibliako jainko-bakartasunak onesten ez dituen ezaugarriez gabetuak. Herritar eta ipuin herrikoi eta fantastikoetan azpimarratzeko dira Sansonen egitandiak, animalia kontakizunak (Balaamen astoa, Eliasen belea, etab.). Bestetik, asko dira pertsonaia jakinen historiak eta tribuen jatorria azaltzeko asmoz idatziak. Hebrear historiari buruz datu erlijioso eta objektibo asko azaltzen da.

Poesian, literatura balioagatik bereziki azpimarratzeko dira Salmoak, Abestietan Abesti, eta Job.

Itun Berrian hiru literatura molde dira nagusi: kontakizun historikoak, gutunak eta idatzi apokaliptikoak.

Eragina

Bibliako kontakizun baten koadroa.

Bibliari buruzko grafikoa.

Bibliak hainbat eremutan izan du eragina^[22] mundu osoan zehar, gainera, hainbeste hizkuntzatara itzulia dagoenez errazago zabaldu da eta eragin du. Eguneroko bizitzan ditugun eremu asko dira Bibliaren eragina dutenak:^[23]

Literatura:^[24] Bibliako kontakizunen eragina idazle eta idazlan ugaritan aurkitzen da, baita erlijioekin oso kritiko direnengan ere (adibidez, Bernardo Atxagak adierazi zuen Gabriel Arestiren iturri funtsezkoa Biblia dela).

Literatura biblikoak eragin itzela izan du Mendebaldeko kulturan eta historian. Biblian Israel herriko erlijio, filosofia eta literatura tradizioa dago bilduta, eta ondorengo hiru ezaugarri nagusi hauengatik da bereziki garrantzitsu:

1. bertako testuak sakratutzat hartu direlako;
2. dokumentu historiko eta artelan handia delako, historian zehar idazle nahiz artisten inspirazio;
3. herrialde askotara hedatu dutelako.

Badira hainbat liburu eragin honen adibide direnak, erdi aroan, Andre Mariari mirariak, Maitasun Onaren liburua eta Teresa Ávilakoaren liburuak. Orain aldiz, Finis Mundi eta El Hereje adibidez.

Zinema: Zineman, erlijioa asko landu den gai bat da. Film asko daude erlijioari buruz, hizkuntza askotan, baina Bibliari buruz espresuki ez daude hainbeste. Hala ere, badira Noah's Ark, King of Kings, eta Quo Vadis bezalako filmak.^[25]

Eskultura: Gertakari bibliko ugari topa daitezke eskultura askotan artista askok garai desberdinetan eginak. Adibidez, Michelangelok Moises egin zuen, Berruguetek El Sacrificio de Isaac edota Donatellok David.

Musika: Errenazimentuko  eta Barrokoko konpositoreez gain, oraingo konpositore batzuek ere egin dituzte obrak gai biblikoekin. Adibidez, Erosten Liburua, Stravinsky artistarena, Abestirik Ederrena, Pendereckirena, Salmos Leonard Bernstein konpositorearena, Ester opera José María Ponce de Leónena eta Rafael Pombo poetaren letrarekin.

Pintura. Michelangelotik Picassora, Leonardo Da Vincitik Dalíraino, margolari askok egin dituzte eszena biblikoak adierazten dituzten horma-irudiak eta oihalak. Adibidez, Kapera Sixtinoaren sabaian Michelangelok historia biblikoetako bat irudikatu zuen.

Ikus, gainera

• Bibliako aipuak eta laburdurak.
• Elizen Arteko Biblia.
• Hutsezintasun biblikoa.
• Zerrenda:Bibliaren itzultzaileak
• Korana.

Kanpo estekak

• Biblia osoa on-line euskaraz Elizen Arteko Biblia (gehi beste hizkuntzetako hainbat bertsiotarako loturak).
• Biblia euskaraz Bilboko Elizbarrutiaren gunean (word formatuan)
• "Zenbat historia dago liburu santuan" erreportajea Argia astekarian

• Datuak: Q1845
• Multimedia: Bible
• Aipu famatuak: Biblia
• Jatorrizko testuak: Biblia