İnsanlık tarihi
 | Bu madde önerilmeyen biçimde kaynaklandırılmış. (Aralık 2021) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
| Dünya tarihinin bir parçası | ||
| İnsanlık tarihi İnsan Dönemi | ||
|---|---|---|
| ↑ Tarih öncesi (Pleistocene dönem) | ||
|
|
||
|
|
||
|
|
||
|
||
| ↓ Gelecek | ||
İnsanlık tarihi, insanlığın geçmişinin tasviridir. Arkeoloji, antropoloji, genetik, dilbilim ve diğer disiplinler ile yazının icadından bu yana, kayıtlı tarih ve ikincil kaynaklar ve araştırmalar yoluyla incelenir.
İnsanlık tarihi, Paleolitik Çağ'dan ("Eski Taş Devri") başlayıp, ardından Neolitik Çağ'ın ("Yeni Taş Devri") takip ettiği tarih öncesine dayanıyordu. Neolitik Çağ, Yakın Doğu'nun Bereketli Hilalinde, Tarım devrimi'nin MÖ 10.000 ila 5000 yılları arasında başladığına tanık oldu. Bu dönemde insanlar sistematik bitki ve hayvan yetiştiriciliğine başladı.[1] Tarım ilerledikçe çoğu insan, çiftçi olarak kalıcı yerleşkelerde göçebelikten yerleşik bir yaşam tarzına geçiş yaptı. Çiftçiliğin sağladığı göreceli güvenlik ve artan üretkenlik, toplulukların ulaşımdaki gelişmelerle birlikte giderek daha büyük birimlere genişlemesini sağladı.
Tarih öncesi ya da sonrası fark etmeksizin insanların her zaman güvenilir içme suyu kaynaklarına yakın olmaları gerekiyordu. Yerleşkeler MÖ 4.000 kadar erken bir zamanda İran'da,[2][3][4][5][6] Mezopotamya'da,[7] İndus Nehri vadisinde,[8] Mısır'ın Nil Nehri kıyılarında[9][10] ve Çin'in nehirleri boyunca[11] gelişti. Çiftçilik geliştikçe, tahıl tarımı daha sofistike hâle geldi ve yetiştirme mevsimleri arasında yiyecek depolamak için bir iş bölümüne yol açtı. İş bölümleri, boş zamanı olan bir üst sınıfın yükselmesine ve medeniyetin temelini oluşturan şehirlerin gelişmesine yol açtı. İnsan toplumlarının artan karmaşıklığı, muhasebe ve yazı sistemlerini gerekli kıldı.
Medeniyetlerin gelişmesiyle birlikte, antik tarih (yaklaşık MS 500'e kadar uzanan Klasik Çağ dâhil "Antik Çağ"[12][13]) imparatorlukların yükselişini ve düşüşüne tanık oldu. Klasik dönem sonrası tarih ("Orta Çağ", MS 500-1500[14]) Hristiyanlığın yükselişine, İslam'ın altın çağına (c. 750 CE - c. yaklaşık MS 1300) şahit oldu. 15. yüzyılın ortalarında Avrupa'ya taşınabilir tip baskının gelişi,[15] iletişimde devrim yarattı ve bilginin daha geniş bir şekilde yayılmasını kolaylaştırdı, Orta Çağ'ın sonunu hızlandırdı ve Bilim Devrimi'ne öncülük etti. Bazen "Avrupa Çağı ve İslam'ın Barut Çağı" olarak anılan Erken Modern Dönem,[16] 1500'den 1800'e kadar[17] Aydınlanma Çağı ve Keşif Çağı'nı içeriyordu. 18. yüzyıla gelindiğinde bilgi ve teknoloji birikimi, Sanayi Devrimi'ni meydana getiren kritik bir yoğunluğa ulaşmış[18] ve 1800'lü yıllarda başlayan ve günümüze kadar devam eden Geç Modern Dönemi başlatmıştır.[14]
.png)
Bu (tarihi Antik Çağ, Post-Klasik, Erken Modern ve Geç Modern dönemlere ayıran) tarihsel dönemlendirme planı, Eski Dünya tarihi, özellikle Avrupa ve Akdeniz için geliştirilmiştir ve en uygun şekilde dönem için geçerlidir. Eski Çin ve eski Hindistan da dâhil olmak üzere bu bölgenin dışında, tarihî zaman çizelgeleri farklı şekilde gelişti. Bununla birlikte, 18. yüzyılda, yaygın dünya ticareti ve sömürgeleştirme nedeniyle, çoğu medeniyetin tarihi, küreselleşme olarak bilinen bir süreçle önemli ölçüde iç içe geçmiş hâle geldi. Son 250 yılda, nüfus artış oranları, bilgi, teknoloji, iletişim, ticaret, silahların yıkıcılığı ve çevresel bozulma büyük ölçüde hızlandı ve şu anda gezegenin insan topluluklarının karşı karşıya olduğu benzeri görülmemiş fırsatlar ve tehlikeler yarattı.[19]
Prehistorya[değiştir | kaynağı değiştir]
İlk insanlar[değiştir | kaynağı değiştir]
Genetik ölçümler, Homo sapiens'e öncülük eden maymun soyunun, yaklaşık 4,6 ila 6,2 milyon yıl önce modern insanın yaşayan en yakın akrabaları olan şempanze ve bonobolara öncülük eden soydan ayrıldığını gösteriyor.[20] Anatomik olarak modern insanlar Afrika'da yaklaşık 300.000 yıl önce ortaya çıktı[21] ve davranışsal çağdaşlığa yaklaşık 50.000 yıl önce ulaştı.[22]
Modern insanlar, yaklaşık 60.000 yıl önce Afrika'dan Avrupa ve Asya'nın dondurucu olmayan bölgelerine hızla yayıldı.[23] İnsanoğlunun Kuzey Amerika ve Okyanusya'ya hızla yayılması, bugünün ılıman bölgelerinin son derece misafirperver olmadığı en son buzul çağının zirvesinde gerçekleşti. Yine de insanlar, yaklaşık 12.000 yıl önce, Buz Devri'nin sonunda dünyanın neredeyse tüm buz tutmayan bölgelerini kolonileştirdi.[24] Homo erectus gibi diğer hominidler bin yıldır basit ahşap ve taş aletler kullanıyordu, ancak zaman ilerledikçe aletler çok daha incelikli ve karmaşık hâle geldi.
Belki 1.8 milyon yıl kadar önce, ama kesinlikle en az 500.000 yıl önce, insanlar ateş ve yemek pişirmek için ateşi kullanmaya başladı.[25] Ayrıca Paleolitik dönemde dili[26] ve ölülerin sistematik olarak gömülmesi, yaşayanların giyinip süslenmesini içeren kavramsal bir birikim geliştirdiler. Erken sanatsal ifadeye genellikle animizm ve hatta şamanizm olarak yorumlanan bir maneviyatı gösteren, fildişi, taş ve kemikten yapılmış mağara resimleri ve heykeller şeklinde rastlanılabilir.[27] Bu dönemde, tüm insanlar avcı-toplayıcı olarak yaşadılar ve genellikle göçebeydiler.[28] Arkeolojik ve genetik veriler, Paleolitik avcı-toplayıcıların kaynak popülasyonlarının seyrek ağaçlık alanlarda hayatta kaldığını ve yoğun orman örtüsünden kaçınırken yüksek birincil üretkenliğe sahip alanlara dağıldığını göstermektedir.[29]
Medeniyetin yükselişi[değiştir | kaynağı değiştir]
MÖ 10.000 civarında başlayan Neolitik Devrim, insan yaşam tarzını temelden değiştiren tarımın ortaya çıkışını gördü. Çiftçilik, Orta Doğu'da yaklaşık MÖ 10.000, şu anda Çin olan bölgede yaklaşık MÖ 7000, İndus Vadisi ve Avrupa'da yaklaşık MÖ 6000 ve Amerika'da MÖ 4000 civarında ortaya çıktı.[30] Buğday ve arpanın ilk mahsul olduğu ve koyun ve keçilerin evcilleştirildiği Orta Doğu'da tahıl mahsullerinin yetiştirilmesi ve hayvanların evcilleştirilmesi MÖ 8500 civarında gerçekleşti.[31] İndus Vadisi'nde, mahsuller, evcil sığırlarla birlikte MÖ 6000 itibarıyla yetiştirildi. Çin'deki Sarı Nehir vadisi, yaklaşık MÖ 7000 yılına kadar darı ve diğer tahıl ürünlerini yetiştirdi ancak Yangtze vadisi daha önce, en az MÖ 8000 yılına kadar pirinci evcilleştirdi. Amerika'da ayçiçeği yaklaşık MÖ 4000 itibarıyla yetiştirildi ve mısır ile fasulye Orta Amerika'da MÖ 3500'e kadar evcilleştirildi. Patates ilk olarak, lamanın da evcilleştirildiği Güney Amerika'nın And Dağları'nda yetiştirildi.[30] MÖ 6000 yıllarında bakırdan başlayarak metal işleme, ilk olarak aletler ve süs eşyaları için kullanılmıştır. Altın çok geçmeden, asıl kullanım alanı süs eşyası olmak üzere onu takip etti. İnsanların ilk yerleşim yerlerinin çoğunda cevher bulunmadığından, metal cevherlerine duyulan ihtiyaç ticareti teşvik etti. Bakır ve kalay alaşımı olan bronz, ilk olarak MÖ 2500'lü yıllardan beri biliniyordu, ancak çok sonrasına kadar yaygın olarak kullanılmadı.[32]
İlk ön-şehirler MÖ 6000 civarında Eriha ve Çatal Höyük'te boy gösterse de,[33] ilk uygarlıklar ancak Mısır[34] ve Mezopotamya'da[35] MÖ 3000 civarına kadar ortaya çıktı. Bu kültürler; tekerleğin,[36] matematiğin,[37] bronz işçiliğinin, yelkenli teknelerin, çömlek çarkının, dokuma kumaşların ve yazının[38] icadına ve anıtsal yapıların inşasına[39] yol açtı. Bilim adamları günümüzde yazının en az dört eski uygarlıkta bağımsız olarak gelişmiş olabileceğini kabul ediyor: Mezopotamya (MÖ 3400 ile 3100 arasında), Mısır (MÖ 3250 civarında),[40][41] Çin (MÖ 2000),[42] ve alçak Mezoamerika (MÖ 650'ye itibarıyla).[43]
İlk Çağ[değiştir | kaynağı değiştir]
İlk Çağ tarihî çağlardan ilki ve en uzunudur. İlk uygarlıklar, İlk Çağ'da yükseldi. Antik tarihin en eski uygarlıkları Mezopotamya, Hindistan, Mısır ve Çin'dir. İlk Çağ yazının icadı ile başlamaktadır. Frig göçleri, Aryan göçleri, deniz kavimleri göçleri gibi Dünya’nın etniğini etkileyen göçler İlk Çağ'da gerçekleşti. İlk Semavi din olan Musevilik İlk Çağ'da doğdu. Bunun yanında Budizm, Konfüçyüslük, Taoizm gibi dinler de doğdu. Pozitif bilimler ve felsefenin kökleri de Antik Çağ’a dayanıyor. Batı Roma’nın çökmesi ile İlk Çağ bitti.
Mezopotamya[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Antik Mezopotamya
.jpg)
Mezopotamya coğrafyası Dicle ve Fırat nehirleri arasında gelişmiş ve birçok bilimsel keşfe imkân sağlamış bir medeniyettir.[44] Mezopotamya sözcüğünün kökeni Eski Yunancada mésosμέσος "orta, ara" ve Eski Yunanca potamós ποταμός "nehir" kelimelerinin birleşmesinden oluşur.[45] Bilinen en eski Mezopotamya medeniyeti Sümer medeniyetidir. Sümer medeniyeti Sami olmayan bir halk olup bölgeye 4500-4000 yılları arasında yerleşmiştir.[46] Sümer medeniyeti yazıyı geliştirmişti ve tekerleği keşfetmişti.[47] Ay yılı esaslı takvimi buldular ve astronomik anlamda da keşifler yaptılar. Sümer medeniyetinin inançları çok tanrılıydı. Sümer medeniyetinin kültürü daha sonraları pek çok Mezopotamya medeniyetine etki etti hatta Mezopotamya’nın dışına da etki etti.[48] Sümer medeniyeti şehir devleti hâlinde varlık gösteriyordu.[49] Daha sonraları Semitik kökenli[50] Akadlar, Mezopotamya’yaya gelip Sargon döneminde tarihin ilk imparatorluğunu kurdular.[51] Daha sonraları ilk başta Akad daha da sonraları Sümer medeniyeti çöktü. Mezopotamya’da da 2000 yıl boyunca Babil medeniyeti var olmuştur.[50] Babil medeniyeti Antik Dünya’nın yedi harikasından olan Asma Bahçeleri inşa etti ama yeri hatta gerçekliği tartışmalıdır.[52] Kral Hammurabi döneminde insanlık tarihinin en sert yasalarından birisi olan Hammurabi yasaları geliştirildi.[53] Asurlar tarafından işgal edilen Babil ardından tekrar Neo-Babil adıyla kuruldu. Mezopotamya sırasıyla Med, Ahameniş, Makedonya, Selevoski ve en sonunda Roma kontrolünde kaldı.
Hindistan[değiştir | kaynağı değiştir]
Hindistan tarihteki en eski medeniyetlerden biridir. Hindistan’da İndus Vadisi Uygarlığı, MÖ 3300-1300 yılları arasında varlık göstermiştir.[54] İndus Vadisi dönemlere ayrılır. İndus Medeniyetinin alfabesi çözülememektedir bu yüzden sadece arkeolojik kazılar ve teoriler ile bilgi sahibi olunmaktadır. İndus Medeniyetinin yıkılışı hâlâ tartışmalıdır.[55] Aryan göçleri sonrasında Vedik çağı yaşanmıştır. Kuzey Hindistan Pers ve Makedonya işgaline uğramıştır. Makedonya’nın Hindistan’dan çekilmesinden sonra bir güç boşluğu oluştu. Bu güç boşluğundan yararlanan Chandragupta Maurya MÖ 321 yılında ilk Hint İmparatorluk gücü olan Maurya İmparatorluğu'nu kurdu. İmparatorluk MÖ 185’e kadar varlık gösterdi.[56] Ayrıca Antik Çağ'da Budizm ve Jainizm dinleri doğdu. Budizm, Siddhartha Gotama tarafından insanların acılarını anlamaya çalışırken aydınlanması ile ortaya çıkmıştır. Budizm eşitliği savunan sevgi ve saygıyı öğütleyen bir dindir. Daha sonraları ticaret yolları vasıtası ile yayılmıştır.[57] Maurya İmparatorluğu'ndan sonra MÖ 185 yılında kurulan Sunga İmparatorluğu Hindistan’ın büyük bir kısmını MÖ 73’e kadar yönetti.[58] Daha sonrasında Kuşhan işgaline uğramıştır Hindistan. Gupta hanedanı MS 4. ve 6. yy.ın sonlarına kadar Hindistan’ın belli bir kısmına hükmetmiştir. Hindistan, Gupta hanedanlığı döneminde altın çağını yaşamıştır.[59] Ardından ise Hindistan, Akhun işgaline uğramıştır.
Mısır[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Antik Mısır
Antik Mısır, Nil sayesinde gelişmişti. İnsanlık tarihine birçok katkı sağlamıştır. İlk kez Firavun Narmer ya da Menes tarafından Yukarı ve Aşağı Mısır birleştirilmişti. Doğruluğu kesin olmasa da Yukarı Mısır kökenli Akrep Kral tarafından kısa süreliğine birleştirildiği düşünülüyor. Birleşmenin ardından Eski Krallık başladı.[60] Eski Krallık döneminde Piramitler inşa edildi.[61] MÖ 2900 gibi hiyeroglif yazı sistemi Mısır’da gelişmeye başladı ve dönem dönem değişime uğradı. Daha sonraki dönemlerde Hiyeratik yazı sistemi geliştirildi ve genel anlamda günlük hayatta kullanıldı.[62] Hiyeroglifler Rosetta taşının incelenmesi sonucunda ortaya çıktı.[63] MÖ 2181 - 2055 yılları arasında 1. Ara dönem yaşandı ve Mısır karışıklığa sürüklendi.[64] 11. Hanedanlık siyasi birliği tekrar sağlayınca Orta Krallık başladı. MÖ 2060 ile 1802 yılları arasını kapsadı Orta Krallık.[65] Orta Krallık yaşanan 2. Ara dönem ile bitti.[66] Ara dönemden sonra Yeni Krallık başladı. Yeni Krallık döneminde Akhenaton dinî reform gerçekleştirdi.[67] Akhenaton’un oğlu Tutankhamun lanet iddiaları ile ünlü oldu. Yeni Krallık döneminde emperyalist bir politika izleyen Mısır günümüz Suriye toprakları için Hititler ile bir dizi savaş gerçekleştirdi. Yeni Krallık döneminden sonra Mısır Aksum, Asur, Babil, Pers ve en sonunda Makedonya tarafından işgal edildi. Büyük İskender’in ölümünün ardından Makedonya yıkıldı, o dönemlerde Mısır valisi olan Ptoleimy, firavun olup Ptoleyimos hanedanlığını kurdu. Ptoleyimos hanedanlığı İskender’in kurduğu İskenderiye kentini başkent yaptı. Kleopatra’nın intiharı ile birlikte hanedanlık son buldu.[68] Bölge en sonunda Roma kontrolüne girdi.
Çin[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin tarihinde bilinen ilk hanedanlık Xia hanedanlığı olsa da Xia hanedanlığının efsane olduğunu savunanlar da var.[69] Bilinen ilk gerçek hanedanlık Shang hanedanlığıdır. Shang hanedanlığının ardından Zhou hanedanlığı geldi. Zhou hanedanlığı 700 yıl Çin’de hüküm sürdü.[70] Zhou hanedanlığı döneminde Konfüçyüslük ve Taoizm doğdu. Konfüçyüslük, Konfüçyüs tarafından geliştirilmiş bir felsefedir. Konfüçyüslük ideal bir insanı ideal bir devlete bağlar hatta bazı Çin hanedanlıkları tarafından da benimsenmiştir.[71] Taoizmin kökeni ise Çin şamancılığına dayanmakta olup bazı Çin hanedanlıkları tarafından ideoloji olarak benimsenmiştir.[72] Zhou hanedanlığının ardından Çin iç karışıklıklara sürüklenmiş ta ki Qin hanedanlığı tarafından birleştirilene kadar. Qin hanedanlığı kısa ömürlü olsa da Çin’i imparatorluk çağına sokmuştu. Qin hanedanlığının ardından Çin gene karışıklığa sürüklendi ve en sonunda Han hanedanlığı etrafında birleştiler. Han hanedanlığı döneminde İpek Yolu açıldı.[73]
Orta Asya[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde : Orta Asya tarihi
Orta Asya, tarihi boyunca göçebe halklara ev sahipliği yapmıştır. Orta Asya tarihindeki en eski kültür Anav kültürüdür. Orta Asya toplumları at kullanma, okçuluk, kılıç kullanma konusunda gelişmişlerdi. Orta Asya halkları genelde yağmacılık ya da hayvancılık ile geçimini sağlamaktaydı. Orta Asya Türk, Moğol ve İrani halklarına ev sahipliği yapmaktaydı. Bölge Pers ve Makedonya işgaline uğradı. İskitler gibi topluluklar da varlık gösterse de Hiung-Nunglar birçok göçebe konfederasyonun temelini oluşturdu. Mete Han döneminde onluk sistemi geliştirdi ve göçebe birçok Orta Asya halkını birleştirdi ve Çin’e akınlar düzenledi. Hiung-Nunglar iç karışıklığa sürüklenip yıkıldı. Hiung-Nungların daha sonrasında Hun İmparatorluğu'nu kurdukları tahmin ediliyor.
Kuzey Afrika[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Kuzey Afrika tarihi, Kartaca
Kuzey Afrika’da İlk Çağ'da Fenike ve Antik Yunan kolonileri kuruldu. Kuzey Afrika'da daha sonraları Kartaca medeniyeti kuruldu ayrıca Berberi kabileler de yaşadı. Pön savaşları ile Kartaca yıkıldı ve bölge Vandal işgaline kadar Roma’da kaldı.
Arabistan[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde : İslam Öncesinde Arabistan
Arabistan coğrafyasının Semitik halkların ana vatanı olduğu tahmin ediliyor. Arabistan Kuzey ve Güney diye ikiye ayrılmaktaydı. Arabistan’da Nebatiler, Sebe halkı, Semud kavmi ve Kinde Krallığı kuruldu. Arabistan, Sasaniler, Aksum Krallığı, Roma ve Bizans tarafından işgal edildi.[74] İslamiyet öncesinde Arabistan şehirliler ve bedeviler diye ayrılıyordu. Bedeviler, Arabistan’ın çoğunu oluşturuyordu. Arabistan’da, İslam gelmeden öncesine Cahiliye Dönemi denirdi. İslamiyet öncesi Araplar genelde putlara tapsalar da Hristiyanlık ve Musevilik dinleri de bulunuyordu.[75]
İran[değiştir | kaynağı değiştir]
İran’daki en eski uygarlık güneybatı İran’daki Elam medeniyetidir.[76] İran’daki bir başka halk ise Medlerdir. Medler, Tahran, Hamedan, Azerbaycan, Isfahan'ın kuzeyi, Zencan ve İran‘a hâkim olmuş bir halktır.[77] Herodot, Medlerin İranlı olmayan altı kabileden oluştuğunu söylemektedir.[78] Medler ile ilgili en eski kayıtları Asurlular tutmuştur.[79] Medler, Asur medeniyetini yıkmış ve Farsları kendine tabi yapmıştı.[80] MÖ 550 yılında Büyük Kiros tarafından Ahameniş devleti kuruldu. Büyük Kiros Med İmparatorluğu'nu yıktı.[81] Daha sonraları Frig ve Babil gibi Anadolu ve Mezopotamya medeniyetlerini yıkarak ele geçirdi.[82] Büyük Kiros’un ardından Persler, Mısır, Hindistan ve Trakya’yı da ele geçirdi. Persler bu genişlemenin sonucunda devleti idare edebilmek için satraplık sistemini geliştirdiler.[83] İran’da Maniheizm ve Zerdüştçülük doğmuştur.[84] İran ve Yunanistan arasında savaşlar yaşandı ve Ahameniş devleti Büyük İskender tarafından yıkıldı. İran’da daha sonrasında Selevoski devleti Partlar ve Sasaniler hâkim olmuştur. Partlar ve Sasaniler uzun süre boyunca Roma ile savaşmıştır.
Doğu Akdeniz[değiştir | kaynağı değiştir]
Fenike[değiştir | kaynağı değiştir]
Fenike uygarlığı Sami dili konuşan bir uygarlıktı.[85] Fenike günümüz Lübnan topraklarında kurulmuş siyasi birliğini sağlayamamış bir uygarlıktı.[86] Fenike uygarlığı Sümer medeniyetinin icat ettiği çivi yazısını geliştirerek Latin alfabesinin temeli Fonetik alfabesini geliştirdiler.[87] Fenikeliler ayrıca tarihte ilk defa mor rengi deniz salyangozundan elde ettiler.[88][89] Ayrıca camı da geliştirdiler. Fenike dininde genelde yerel tanrılara tapıyorlardı.[90] Fenike uygarlığı koloniler kurarak Akdeniz’de hâkimiyet kurmuş ve alfabesini de yaymıştı. Kolonicilik Fenikelilerin güçlenmesinde etkili olmuştu. Sicilya, Kuzey Afrika, İber yarımadası ve Sardunya gibi bölgelerde koloni kurdular.[90][91]
İbraniler[değiştir | kaynağı değiştir]
İbraniler semitik kökenli bir halktır. İbraniler tarihteki eski bir tek tanrılı din olan Musevilik dinine inanırlar. İnançlarına göre Hz. Musa’nın Kızıldeniz’i ikiye ayırması ile vadedilen topraklar olan günümüzdeki Filistin topraklarına ulaştılar. İnançlarına göre Tanrı’nın seçilmiş halkı İbranilerdir. Saul tarafından Antik İsrail Krallığı kuruldu. Daha sonrasında ise Hz. Davud tahta geçti. Semavi dinlerde Hz. Davud’a Zebur’un geldiğine inanılır. Hz. Davud'dan sonra başa geçen Hz. Süleyman döneminde İsrail altın çağını yaşamış ve Süleyman mabedi inşa edilmiştir. Semavi dinlerde ayrıca Hz. Süleyman’ın cinlerin kralı olduğuna da inanılır. İsrail Krallığı belli bir süreden sonra parçalandı ve bölge Asur daha sonrasında Babil işgaline uğramıştı. Babil döneminde İbraniler, Filistin topraklarından sürgün yemiştir. Ahameniş devleti geldiğinde Filistin’e geri dönebilmişlerdir. Makedonya yönetimine girdiler. Roma döneminde Roma - Yahudi çatışmaları sonucunda Yahudiler Filistin’den sürüldüler.[92][93]
Mezoamerika[değiştir | kaynağı değiştir]
Yunanistan[değiştir | kaynağı değiştir]
Roma[değiştir | kaynağı değiştir]
Orta Çağ[değiştir | kaynağı değiştir]
Yeni Çağ[değiştir | kaynağı değiştir]
Yakın Çağ[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- Abernethy, David B. (2000). The dynamics of global dominance : European overseas empires, 1415-1980 (İngilizce). New Haven: Yale University Press. ISBN 0-300-07304-6. OCLC 44089394." class="kaynak kitap"> Abernethy, David B. (2000). The Dynamics of Global Dominance : European Overseas Empires, 1415–1980. New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-09314-8.
- Allchin, Bridget; Allchin, Raymond (1997). Origins of a Civilization: The Prehistory and Early Archaeology of South Asia. New Delhi: Viking. ISBN 978-0-670-87713-3.
- Allen, James P. (2007-08-30). Manuelian, Peter D. (Ed.). The Ancient Egyptian Pyramid Texts. Society of Biblical Literature. s. 1. ISBN 978-1-58983-678-5.
- Allison, Graham, "The Myth of the Liberal Order: From Historical Accident to Conventional Wisdom", Foreign Affairs, vol. 97, no. 4 (Temmuz–Ağustos 2018), ss. 124–33.
- Baines, John; Malek, Jaromir (2000). The Cultural Atlas of Ancient Egypt (revised bas.). Facts on File. ISBN 978-0-8160-4036-0.
- Bard, Kathryn A. (2000). "The Emergence of the Egyptian State (c.3200–2686 BC)". Shaw, Ian (Ed.). The Oxford History of Ancient Egypt. Oxford, UK: Oxford University Press. ss. 57–82. ISBN 978-0-19-280458-7.
- Baten, Jörg (2016). "Introduction". Baten, Jörg (Ed.). A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. ss. 1–13. ISBN 978-1-107-50718-0.
- Ben-Ami, Shlomo, "Gobalization's Discontents", The Nation, vol. 307, no. 2 (16 / 23 Temmuz 2018), p. 27.
- Bentley, Jerry H.; Ziegler, Herbert F. (2008). Traditions & Encounters: A Global Perspective on the Past: Volume II From 1500 to the Present (Fourth bas.). New York: McGraw Hill. ISBN 978-0-07-333063-1.
- Browning, Christopher R., "The Suffocation of Democracy", The New York Review of Books, vol. LXV, no. 16 (25 Ekim 2018), ss. 14, 16–17.
- Busby, Joshua, "Warming World: Why Climate Change Matters More Than Anything Else", Foreign Affairs, vol. 97, no. 4 (Temmuz–Ağustos 2018), ss. 49–55.
- Buchanan, Robert Angus (1979). "2". History and industrial civilisation. London: Macmillan. ISBN 978-1-349-16128-7.
- Chakrabarti, Dilip K. (2004). "Introduction". Chkrabarti, Dilip K. (Ed.). Indus Civilization Sites in India: New Discoveries. Mumbai: Marg Publications. ss. 7–22. ISBN 978-81-85026-63-3.
- Chen, F. C.; Li, W. H. (2001). "Genomic Divergences Between Humans and Other Hominoids and the Effective Population Size of the Common Ancestor of Humans and Chimpanzees". American Journal of Human Genetics. 68 (2): 444–56. doi:10.1086/318206. PMC 1235277 $2. PMID 11170892.
- Christopher Clark, "'This Is a Reality, Not a Threat'" (review of Lawrence Freedman, The Future of War: A History, Public Affairs, 2018, 376 ss.; and Robert H. Latiff, Future War: Preparing for the New Global Battlefield, Knopf, 2018, 192 ss.), The New York Review of Books, vol. LXV, no. 18 (22 Kasım 2018), ss. 53–54.
- Cockburn, Andrew, "How to Start a Nuclear War: The increasingly direct road to ruin", Harper's, vol. 337, no. 2019 (Ağustos 2018), ss. 51–58.
- Clayton, Julie; Dennis, Carina, (Edl.) (2003). 50 years of DNA. New York: Palgrave Macmillan. s. 95. ISBN 978-1-4039-1479-8.
- Coe, Michael D. (2011). The Maya (8th bas.). New York: Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-28902-0.
- Collins, Roger (1999). Early Medieval Europe: 300–1000 (Second bas.). New York: St. Martin's Press. ISBN 978-0-312-21886-7.
- Diamond, Jared (2005). Guns, Germs, and Steel: the Fates of Human Societies. New York: W. W. Norton. ISBN 978-0-393-06131-4.
- Ebrey; Walthall; Palais (2006). East Asia: A Cultural, Social, and Political History. Boston, MA: Houghton Mifflin Harcourt Company. ISBN 978-0-618-13384-0.
- Fagan, Brian M. (2005). Ancient North America: The Archaeology of a Continent (4th bas.). New York: Thames & Hudson Inc. ISBN 978-0-500-28148-2.
- Fasulo, Linda (2015). An Insider's Guide to the UN (3rd bas.). New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-20365-3.
- Flournoy, Michèle, and Michael Sulmeyer, "Battlefield Internet: A Plan for Securing Cyberspace", Foreign Affairs, vol. 97, no. 5 (Eylül / Ekim 2018), ss. 40–46.
- Friedman, Thomas L. (2007). The World is Flat: A Brief History of the Twenty-First Century (Further Updated and Expanded bas.). New York: Picador. ISBN 978-0-312-42507-4.
- Gascoigne, Bamber (2003). A brief history of the dynasties of China. Rev. ed. Londra: Robinson. ISBN 1-84119-791-2. OCLC 56443827.
- Gernet, Jacques (1996). A History of Chinese Civilization. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-49781-7.
- Golden, Peter B. (2011). Central Asia in World History. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-515947-9.
- Grant, Edward (2006). The Foundations of Modern Science in the Middle Ages: Their Religious, Institutional, and Intellectual Contexts. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-56762-6.
- Gribbin, John, "Alone in the Milky Way: Why we are probably the only intelligent life in the galaxy", Scientific American, vol. 319, no. 3 (Eylül 2018), ss. 94–99.
- Hart-Davis, Adam, (Ed.) (2012). History: The Definitive Visual Guide. New York: DK Publishing. ISBN 978-0-7566-7609-4.
- Imber, Colin (2002). The Ottoman Empire, 1300–1650: The Structure of Power. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-333-61386-3.
- Johnson, Lonnie R. (1996). Central Europe: Enemies, Neighbors, Friends. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-510071-6.
- Kelly, Christopher (2007). The Roman Empire: A Very Short Introduction. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-280391-7.
- Kim, Jim Yong, "The Human Capital Gap: Getting Governments to Invest in People", Foreign Affairs, vol. 97, no. 4 (Temmuz–Ağustos), ss. 92–101.
- Kornbluh, Karen, "The Internet's Lost Promise and How America Can Restore It", Foreign Affairs, vol. 97, no. 5 (Eylül / Ekim 2018), ss. 33–38.
- Lee, Yun Kuen (2002). "Building the Chronology of Early Chinese History" (PDF). Asian Perspectives (İngilizce). 41 (1). ss. 15-42.
- Lewis, Mark Edward (2009). China's Cosmopolitan Empire: The Tang Dynasty. Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-03306-1.
- Loyn, H. R. (1991). "Empire, Holy Roman". Loyn, H. R. (Ed.). The Middle Ages: A Concise Encyclopedia. London: Thames and Hudson. ss. 122–23. ISBN 978-0-500-27645-7.
- Malley, Robert and Jon Finer, "The Long Shadow of 9/11: How Counterterrorism Warps U.S. Foreign Policy", Foreign Affairs, vol. 97, no. 4 (Temmuz–Ağustos 2018), ss. 58–69.
- Martin, Thomas (2000) [1996]. Ancient Greece: From Prehistoric to Hellenic Times (Revised bas.). New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-08493-1.
- McCormick, Thomas J. (1995). America's Half-Century: United States Foreign policy in the Cold War and After. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-5010-3.
- Bill McKibben, "A Very Grim Forecast" (partly a review of Global Warming of 1.5 [degree] C: an IPCC Special Report by the Intergovernmental Panel on Climate Change. Available at www.ipcc.ch), The New York Review of Books, vol. LXV, no. 18 (22 Kasım 2018), ss. 4, 6, 8.
- McKibben, Bill, "Catastrophic Climate Change", The Nation, vol. 307, no. 2 ( 16/23 Temmuz 2018), ss. 18–20.
- McKibben, Bill, "Life on a Shrinking Planet: With wildfires, heat waves, and rising sea levels, large tracts of the earth are at risk of becoming uninhabitable", The New Yorker, 26 Kasım 2018, ss. 46–55.
- McNeill, William H. (1999) [1967]. A World History (4th bas.). New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-511616-8.
- McNeill, William Hardy (1982). The pursuit of power : technology, armed force, and society since A.D. 1000. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-56157-7. OCLC 8132100.
- Mercer, Samuel Alfred Browne (1949). The religion of ancient Egypt. Luzac. s. 259.
- Nilekani, Nandan, "Data to the People: India's Inclusive Internet", Foreign Affairs, vol. 97, no. 5 (Eylül / Ekim 2018), ss. 19–26.
- Price, Simon; Thonemann, Peter (2010). The Birth of Classical Europe: A History from Troy to Augustine. New York: Penguin Books.
- Roberts, J. M.; Westad, Odd Arne (2013). The Penguin History of the World (Sixth bas.). New York: Penguin Books. ISBN 978-1-84614-443-1.kita
- Shaw, Stanford J. (1976-1977). History of the Ottoman Empire and modern Turkey. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-21280-4. OCLC 2346036. (yardım)
- Singh, Upinder (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. Delhi: Pearson Education. ISBN 978-81-317-1120-0.
- Stearns, Peter N.; Langer, William L., (Edl.) (2001). The Encyclopedia of World History: Ancient, Medieval, and Modern, Chronologically Arranged (Sixth bas.). Boston: Houghton Mifflin Company. ISBN 978-0-395-65237-4.
- Stiglitz, Joseph E., "A Rigged Economy: And what we can do about it" (The Science of Inequality), Scientific American, vol. 319, no. 5 (Kasım 2018), ss. 57–61.
- Sullivan, Larry E. (2009). The SAGE glossary of the social and behavioral sciences. Editions SAGE. ISBN 978-1-4129-5143-2.
- Ṭabīb, Rashīd al-Dīn; Faḍlallāh, Rašīd-ad-Dīn; Nishapuri, Zahir al-Din; Nīšāpūrī, Ẓahīr-ad-Dīn (2001). Bosworth, Clifford Edmund (Ed.). The History of the Seljuq Turks from the Jāmiʻ Al-tawārīkh: An Ilkhanid Adaptation of the Saljūq-nāma of Ẓahīr Al-Dīn Nīshāpūrī. Luther, Kenneth Allin tarafından çevrildi. Psychology Press. s. 9. ISBN 0-7007-1342-5.
[T]he Turks were illiterate and uncultivated when they arrived in Khurasan and depended on Iranian scribes, poets, jurists, and theologians to man the institution of the Empire.
- Teeple, John B. (2006). Timelines of World History. New York: DK Publishing. ISBN 978-0-7566-1703-5.
- Tudge, Colin (1998). Neanderthals, Bandits and Farmers: How Agriculture Really Began. New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-08024-7.
- Varghese, Robin, "Marxist World: What Did You Expect From Capitalism?", Foreign Affairs, vol. 97, no. 4 (Temmuz–Ağustos 2018), ss. 34–42.
- The Silk Road : trade, travel, war and faith. Chicago, IL: Serindia Publications. 2004. ISBN 1-932476-12-1. OCLC 54966268.
- Xue, Zongzheng (1992). A History of Turks. Beijing: Chinese Social Sciences Press.
Atıflar[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Tudge 1998, ss. 30–31.
- ^ Muscarella, Oscar White (1 Ocak 2013), "Jiroft and "Jiroft-Aratta": A Review Article of Yousef Madjidzadeh, Jiroft: The Earliest Oriental Civilization", Archaeology, Artifacts and Antiquities of the Ancient Near East, BRILL, ss. 485-522, doi:10.1163/9789004236691_016, ISBN 978-90-04-23669-1
- ^ Muscarella, Oscar White. (2013). Archaeology, artifacts and antiquities of the ancient Near East : sites, cultures, and proveniences. Brill. ISBN 978-90-04-23669-1. OCLC 848917597.
- ^ Maǧīdzāda, Y. (2003). Jiroft: The earliest oriental civilization. Tehran: Organization of the Ministry of Culture ans Islamic Guidance.
- ^ People, "New evidence: modern civilization began in Iran", 10 Ağustos 2007, erişimtarihi 1 Ekim 2007
- ^ Xinhua, "New evidence: modern civilization began in Iran", xinhuanet.com, 10 Ağustos 2007
- ^ McNeill 1999, ss. 13–15.
- ^ Chakrabarti 2004, s. 11.
- ^ Baines & Malek 2000, s. 8.
- ^ Bard 2000, ss. 64–65.
- ^ Lee 2002, ss. 15–42.
- ^ Stearns & Langer 2001, s. 12.
- ^ Roberts & Westad 2013, s. 161.
- ^ a b Stearns & Langer 2001, s. 14.
- ^ Hart-Davis 2012, s. 63.
- ^ Roberts & Westad 2013, s. 535.
- ^ Bentley & Ziegler 2008, s. 595.
- ^ Roberts & Westad 2013, ss. 712–14.
- ^ Baten 2016, ss. 1–13.
- ^ Chen & Li 2001, ss. 444–56.
- ^ "Homo sapiens". The Smithsonian Institutions's Human Origins Program. Smithsonian Institution. 8 Şubat 2016. 26 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2017.
- ^ Klein, Richard G. (Haziran 1995). "Anatomy, Behavior, and Modern Human Origins". Journal of World Prehistory. 9 (2): 167-98. doi:10.1007/BF02221838. ISSN 0892-7537.
- ^ Stringer, C. (2012). "Evolution: What Makes a Modern Human". Nature dergisi. 485 (7396): 33-35. Bibcode:2012Natur.485...33S. doi:10.1038/485033a. PMID 22552077.
- ^ Hart-Davis 2012, ss. 24–29.
- ^ Hart-Davis 2012, s. 17.
- ^ Hart-Davis 2012, ss. 20–21.
- ^ Hart-Davis 2012, ss. 32–33.
- ^ Hart-Davis 2012, ss. 30–31.
- ^ Gavashelishvili, Alexander; Tarkhnishvili, David (2016). "Biomes and human distribution during the last ice age". Global Ecology and Biogeography. 25 (5): 563-74. doi:10.1111/geb.12437.
- ^ a b Hart-Davis 2012, ss. 36–37.
- ^ McNeill 1999, s. 11.
- ^ Hart-Davis 2012, ss. 42–43.
- ^ McNeill 1999, s. 13.
- ^ Roberts & Westad 2013.
- ^ Roberts & Westad 2013, s. 53.
- ^ Hart-Davis 2012, s. 44.
- ^ Roberts & Westad 2013, s. 59.
- ^ McNeill 1999, s. 18.
- ^ McNeill 1999, s. 16.
- ^ Regulski, Ilona (2 Mayıs 2016). "The Origins and Early Development of Writing in Egypt" (İngilizce). doi:10.1093/oxfordhb/9780199935413.013.61.
- ^ Wengrow, David. "The Invention of Writing in Egypt", in Before the Pyramids: Origin of Egyptian Civilization, Oriental Institute, University of Chicago, 2011, ss. 99-103.
- ^ James Legge, D.D., translator, "The Shoo King, or the Book of Historical Documents, Volume III, Part I, page 12]. Early Chinese Writing", in The World's Writing Systems, ed. Bright and Daniels, p.191
- ^ Brian M. Fagan, Charlotte Beck, (Ed.) (1996). The Oxford Companion to Archaeology. Oxford University Press. s. 762. ISBN 978-0-19-507618-9.
- ^ Editors, History com. "Mesopotamia". HISTORY (İngilizce). 21 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021.
- ^ "https://www.etimolojiturkce.com/kelime/Mezopotamya". 6 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "Sumer | Definition, Cities, Rulers, & Facts". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 10 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021.
- ^ "Ancient Mesopotamian civilizations (article)". Khan Academy (İngilizce). 19 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021.
- ^ http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1036/12508.pdf (PDF).
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "https://en.wikipedia.org/wiki/Sumer". 18 Aralık 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi.
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ a b "BÂBİL - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 23 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021.
- ^ "Akkad". World History Encyclopedia. 13 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021.
- ^ "https://arkeofili.com/biri-haric-antik-dunyanin-7-harikasinin-nerede-oldugunu-biliyoruz/". 9 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "Hammurabi | Biography, Code, Importance, & Facts". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 27 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021.
- ^ "https://tr.khanacademy.org/humanities/world-history/world-history-beginnings/ancient-india/a/the-indus-river-valley-civilizations". 30 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "Indus Valley Civilization". World History Encyclopedia. 13 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021.
- ^ Society, National Geographic (20 Ağustos 2020). "Mauryan Empire". National Geographic Society (İngilizce). 23 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021.
- ^ "BUDİZM - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 13 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021.
- ^ "Sunga Empire - New World Encyclopedia". www.newworldencyclopedia.org. 25 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021.
- ^ "Gupta dynasty | History, Achievements, Founder, & Map". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 14 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021.
- ^ https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/47252/mod_resource/content/0/Eski%20Devlet%20Dönemi.pdf (PDF).
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "Ancient Egypt". World History Encyclopedia. 13 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021.
- ^ "Mısır Hiyeroglif Yazısı - PDF Free Download". docplayer.biz.tr. 25 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021.
- ^ https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/155291.
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "https://en.wikipedia.org/wiki/First_Intermediate_Period_of_Egypt". 22 Eylül 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi.
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/47255/mod_resource/content/0/Orta%20Krallık.pdf (PDF).
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "https://en.wikipedia.org/wiki/Second_Intermediate_Period_of_Egypt". 11 Eylül 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi.
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "Firavun Akhenaton (IV. Amenhotep) Kimdir? ve Tek Tanrı İnancı Atenizm". Antik Tarih. 12 Nisan 2019. 15 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021.
- ^ "https://www.khanacademy.org/humanities/whp-origins/era-3-cities-societies-and-empires-6000-bce-to-700-c-e/36-the-growth-of-empires-betaa/a/read-the-ptolemaic-dynasty-beta".
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "Xia Dynasty". World History Encyclopedia. 14 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2021.
- ^ "https://en.wikipedia.org/wiki/Zhou_dynasty". 13 Aralık 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi.
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "KONFÜÇYÜSÇÜLÜK - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 4 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2021.
- ^ "TAOCULUK - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 16 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2021.
- ^ "Ancient China". World History Encyclopedia. 13 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2021.
- ^ "ARABİSTAN - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 20 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2021.
- ^ https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/614744.
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "Elam | History, Definition, & Meaning". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 23 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021.
- ^ "Türkçe Bilgi: Medler". Türkçe Bilgi. 12 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021.
- ^ "Medes | Encyclopedia.com". www.encyclopedia.com. 19 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021.
- ^ "Media | ancient region, Iran". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 15 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021.
- ^ "İRAN - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 16 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021.
- ^ "https://en.wikipedia.org/wiki/Medes". 16 Haziran 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021.
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "Achaemenids - Livius". www.livius.org. 28 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021.
- ^ Satraplık Sisteminin Pers Yönetim Teşkilatındaki Yeri∗ Muzaffer DURAN∗∗. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021.
- ^ http://auzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/ilahiyat_ue/dinlertarihi.pdf (PDF).
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "https://en.wikipedia.org/wiki/Phoenicia". 2 Nisan 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi.
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "https://www.britannica.com/place/Phoenicia". 26 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/31320.
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ https://www.uralakbulut.com.tr/wp-content/uploads/2014/02/Mor_Boya_Binlerce_Yıl_Yalnızca_Kralların_Rengiydi.pdf (PDF).
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "Mor Renk Hakkında Ne Biliyoruz?". Evrim Ağacı. 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2021.
- ^ a b "Phoenicia | Definition, Location, History, Religion, & Facts". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 26 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2021.
- ^ http://acikerisimarsiv.selcuk.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/478/gunes_girgin_tez.pdf.pdf?sequence=1&isAllowed=y (PDF).
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ "DÂVÛD - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 24 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2021.
- ^ "Israel | Facts, History, Population, & Map". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 15 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2021.
<references> üzerinde tanımlanan "USCB_World population estimates" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: Kaynak gösterme)
