Urbo

El Vikipedio, la libera enciklopedio
Salti al navigilo Salti al serĉilo
1908 Mapo de Pireo, nome haveno de Ateno, montranta la mapon de la urbo
"La ideala urbo" de la Renesanco de Fra Carnevale. Oleo kaj tempera pentraĵo (ĉ 1480). Panelo ĉe Walters Art Museum
Vaduz
Romo
Toronto
La-Pazo
Kairo
Erevano
Hongkongo
Mumbai

Urbo estas vasta aro de domoj, plej ofte aranĝitaj laŭ stratoj, iafoje limita per ĉirkaŭmurego, kaj entenanta komercejojn, fabrikojn kaj administraciojn por la servo de siaj loĝantoj kaj de la ĉirkaŭa regiono. Pro sia denseco kaj la vivmaniero de ĝia kunprenita loĝantaro, urbo perdis sian vilaĝan karakteron kaj la senperan kontakton kun la kamparo.[1]

Alivorte, urbo estas loĝa loko kun precipe grava statuso kiu diferencigas ĝin de vilaĝo. Fojfoje okazas, ke vilaĝo estas pli granda ol urbo. Grava diferenco estas tio, ke ĝenerale en la vilaĝo vivas kamparanoj, en urbo metiistoj, laboristoj, oficistoj. Nuntempaj urboj estas produktoj de la industria revolucio kaj estas ĝenerale distingitaj de lando-areo kaj loĝantar-nombro. Urboj grandaj kaj industriaj ĝenerale havas superajn organizajn sistemojn por la salubrigo, la publikaj servoj, la ter-distribuado, la loĝado, kaj la transporto. La koncentrado de tiu disvolvigo ege faciligas interagadon inter personoj kaj negocoj, kun profito de ambaŭ partoj en la procezo, sed ĝi prezentas ankaŭ defiojn por administrado de la urba kresko.[2] Grandurbo aŭ metropolo kutime havas asociitajn ĉeurbojn kaj eksterurbojn. Tiaj urboj estas kutime asociataj kun la metropolaj areoj kaj urbaj areoj, kreante la novan fakton ke nombraj negocaj pendolanoj vetura ĉiutage al urbaj centroj por sia laboro. Kiam urbo etendiĝas sufiĉe for kaj atingas alian urbon, tiu regiono povas konstitui kunurbaĵon aŭ megalopolon. Laŭ kvanto de loĝantoj, la plej granda urbo propre dirite estas Ŝanhajo, dum la plej rapide kreskanta estas Dubajo.[3]

Urbo estas relative granda kaj konstanta homa setlejo.[4][5] Kvankam ne estas interkonsento pri kiel grandurbo estas distingata el urbo ene de ĝenerala lingvo, multaj grandurboj havas partikularan administran, leĝan aŭ historian statusojn baze sur loka juro.

Difinoj[redakti | redakti fonton]

Helsinko, la urbo de Finnlando

Ne ekzistas tutmonde komuna difino pri urbo; tial en vasta senco urbo estas tiu loĝata loko, kiun la ŝtato deklaras urbo. Ĝenerale, "Urbo" estas unuavice uzata por nomi urban lokon kun granda loĝantaro. Ekz-e, en Irano ĉiu pli ol 5000-loĝanta loko nomiĝas urbo. Tamen, urbo povus ankaŭ indiki specialan administracian, laŭleĝan, aŭ historian statuson.

Ĉiu lando havas sian leĝaron por apartenigi loĝlokon al la kategorio "urbo". Tio dependas unue de la nombro de loĝantaro, ankaŭ de la parto de tiu loĝantoj kiuj estas okupitaj en la sferoj ekster agrikulturo. Entute en la mondo estas ĉirkaŭ 1700 urboj kun pli ol 100 mil da loĝantoj, kaj estas 220 urbaj aglomeraĵoj kun 1 miliono da loĝantoj.

Krome ne ĉiuj lingvoj kongruas. Tiele en angla oni uzas du vortojn nome town kaj city, inter kiuj estas diferencoj laŭ grando nome city plej granda. Tiele en Esperanto multaj uzas la vortojn urbo kaj grandurbo respektive.

Laŭ Francisko Azorín urbo estas Granda aro da domoj, dismetitaj laŭ stratoj k. placoj.[6] Li indikas etimologion el la latina urbs. urbis (urbo). Kaj li aldonas rilatajn terminojn kaj difinojn, nome antaŭurbo, por parto de la urbo ekster difinita bariero; ekstercentra kvartalo; suburbo, por kvartalo pli malalta, pli mizera; ĝardenurbo, por urbo, kies domoj staras inter ĝardenoj; ĉefurbo, por ĉefa urbo de regno, de provinco; urbismo aŭ urbanismo, por scienco pri starigo, ampleksigo k. renovigo de urboj; urbanizi, por plibeligi, plikomfortigi urbon.[7]

Belgio[redakti | redakti fonton]

En Belgio "urbo" estas honortitolo, donacita pro difinitaj meritoj.

Britio[redakti | redakti fonton]

En Britio urbo estas loko havanta ĉarton de la krono.

Finnlando[redakti | redakti fonton]

En Finnlando ekde 1996 ne estas jura diferenco inter urbo kaj (alia) municipo; ĉiu municipo rajtas laŭ sia propra decido nomi sin urbo. En situacio de 2012, el la 336 municipoj, 108 uzas la nomon urbo. La finnlanda statistika centro dividas municipojn en tri kategoriojn, "urbecaj municipoj", "dense loĝataj municipoj" kaj "agraraj municipoj". Laŭ tiu kategoriigo estas 61 urbecaj municipoj.

Irano[redakti | redakti fonton]

En Irano lokoj kun pli ol 5000 loĝantoj nomiĝas urbo.

Japanio[redakti | redakti fonton]

Loupe.svg Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Urboj de Japanio.

En Japanio, laŭ loĝanto-nombro, urbetoj aŭ vilaĝoj kun pli ol kvardek mil loĝantoj povas iĝi urbo.

Svedio[redakti | redakti fonton]

En Svedio, la nocio "urbo" (stad) perdis sian juran signifon je 1971. Administracie nur pluekzistas komunumoj.

Usono[redakti | redakti fonton]

En Usono, la nocio urbo implicas unuavice laŭleĝan terminon signifantan urbecan lokon kun ioma memstareco, sendepende de ĝia grandeco, sed ne la signifon "urbego, tuta granda loĝo-zono (metropola loko)".

Tipoj de urboj[redakti | redakti fonton]

Dormurboj[redakti | redakti fonton]

Loupe.svg Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Dormurbo.

Dormurbo, dormejurbo, pendolurbo, aŭ navedurbo estas urbo kies loĝantoj normale laboras aliloke, plej ofte en plej granda urbo, kvankam ili vivas kaj dormas en tiuj najbarecoj. La nomo ankaŭ indikas ke tiuj komunumoj havas malmulte da komerca aŭ industria agado preter malgranda kvanto de podetala komerco, orientita direkte al servado de la loĝantoj.

Satelitaj urboj[redakti | redakti fonton]

Loupe.svg Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Sateliturbo.

Sateliturbo estas urbo kies duarangeco ene de urba aglomeraĵo faras ĝin dependi de ĉefa urbo, al kies influareo ĝi apartenas. Ties loĝantoj kontentigas en la sateliturbo siajn unuarangajn necesojn, dum tiuj de pli alta nivelo devas esti plenumitaj en la centra urbo. Por ekzemplo: en satelitaj urboj estas sanservoj de unua kaj eĉ de dua nivelo, sed ne tre specializitajn servojn; estas vendejoj de difinita baza nivelo, sed por aliaj pli specializitaj necesos iri al pli granda urbo.

Originoj[redakti | redakti fonton]

Jericho, la plej aĝa urbo kaj la plej malalte situanta.

Ne estas klare, kiuj historiaj kondiĉoj kaŭzis la aperon de la unuaj urboj. Kelkaj teoriuloj konjektis pri tio, kiaj povis esti la taŭgaj antaŭkondiĉoj kaj bazaj meĥanismoj, kiuj eventuale estis la gravaj faktoroj por formiĝo de urboj.

La konvencia vidpunkto estas, ke urboj unue formiĝis post la Neolitika revolucio. La Neolitika revolucio alportis agrikulturon, kiu igis ebla pli densan homan setladon, tiel apogante urbokernan evoluon.[8] La apero de terkultivado instigis ĉasist-kolektistojn rezigni pri nomada vivostilo kaj ekloĝi proksime de aliaj, kiuj vivis per agrikultura produktado. La pliigita loĝodenso apogita de pli produktiva agrikulturo kaj la pliigita produktado de manĝaĵoj por terunuo kreis kondiĉojn taŭgajn por urbo-similaj agadoj. En sia libro, Cities and Economic Development, Paul Bairoch alprenas tian ĉi pozicion en sia argumento, ke agrikultura agado prezentiĝas necesa antaŭ ol veraj urboj povas formiĝi.

Laŭ Vere Gordon Childe, por ke loĝloko estu kvalifikita kiel urbo, havendas sufiĉe da plusproduktado de krudaĵoj por ebligi komercon kaj relative grandan loĝantaron[9]. Bairoch indikas ke, pro malabundaj loĝdensoj, kiuj ekzistis en antaŭ-neolitikaj ĉasist-kolektistaj socioj, la kvanto de tero necesa por produkti sufiĉe da manĝaĵo por vivtenado kaj komerco por granda setlejo farus la fluon de komerco neregebla. Por ilustri tiun punkton, Bairoch proponas la ekzemplon de Okcidenta Eŭropo dum la antaŭ-neolitiko, kie la loĝodenso estis malpli ol 0.1 persono je kvadrata kilometro"[10]. Utiligante tiun loĝodenson kiel bazon por kalkulado, asignante 10% de manĝaĵo al plusproduktado por komerco kaj supozante, ke la urbanoj faras nenian terkultivadon, li konkludas, ke "por konservi grandurbon kun loĝantaro de 1,000 sen konsideri la koston de transportado, estus necesa la areo de 100,000 kvadrataj kilometroj. Se la kosto de transporto estas enkalkulita, la takso atingas 200,000 kvadratajn kilometrojn"[11]. Bairoch notas, ke tio estas proksimume la grandeco de Britio.

La urba teoriulo Jane Jacobs sugestas, ke la formiĝo de urboj antaŭis la naskiĝon de agrikulturo[12], sed tiu ĉi vidpunkto ne estas vaste akceptita.

Ekologio de urboj[redakti | redakti fonton]

Ĝenerale la disvastigo kaj ampleksigo de urboj, kiuj fakte okupas areojn iam okupitajn de naturo, restriktis la normalan bonfarton de naturaj specioj. Tamen kontraste kaj aliflanke kelkaj el tiuj specioj kiuj suferis en naturaj areoj pro disvolvigo de industrio, de industria agrikulturo, ĉasado ktp., trovas pli kaj pli rifuĝon en urboj. Tion analizas Loïc Chauveau en artikolo de Unesko Kuriero dediĉita al tiu afero. Unuflanke tiuj specioj normale adaptiĝas (ŝanĝiĝas) por profiti la novan medion. Aliflanke oni proponas, ke urboplanistoj zorgu por aranĝo de taŭgaj kondiĉoj kiuj estu profitataj de tiuj novaj specioj, ekzemple per kreado de verdaj spacoj.[13]

Epitetnomoj de kelkaj urboj[redakti | redakti fonton]

August-Bebel-Placo de Berlino kaj la Buddy Bears en Berlino.
Satelita nokta bildo de la Granda Bonaero.
Panoramo de Ĉikago.
Moskeo de Ŝejĥo Lotfolaho en Esfahano.
Kupolo de la Roko kaj Muro de lamentadoj de Jerusalemo.
La urbo de la rideto - Arhuzo
La Feniks-Urbo - Atlanto
La urbo, kiu neniam dormas - Berlino
La Reĝino de La-Plata (rivero) - Bonaero
La Eŭropa Ĉefurbo - Bruselo, Strasburgo
La Venta Urbo - Ĉikago
La Motora Urbo - Detrojto
La Duono de la Mondo - Esfahano
La Urbo de Frata Amo - Filadelfio
La Bank-urbo - Frankfurto
La Pordego al la Mondo - Hamburgo
La Esperanto-urbo - Herzberg am Harz
La urbo de Ventkaptiloj - Jazdo
La Sankta Urbo - Jerusalemo
La Taseto el arĝento - Kadizo
La Filio de la Ĉielo - Kalio
La urbo de la parolantaj ŝtonoj - Krakovo
La Urbo de Anĝeloj - Losanĝeleso
La Sankta Urbo aŭ La Sankta Martiriĝejo - Maŝhado
La Tria Romo - Moskvo
La Urbo de Akvo - Niigata
La Urbo de kaŝtanarboj - Kievo
La Granda Pomo - Novjorko
La Urbo de Akvo - Osako
La Tigra Urbo - Oslo
La Blanka urbo de Nordio - Oulu
La Lum-urbo - Parizo
La Venecio de la Nordo - Peterburgo kaj Bruĝo
La Urbo de Cent Turoj - La ora Prago
Urbo Mirinda - Rio-de-Ĵanejro
La Eterna Urbo - Romo
La Smeralda Urbo - Seatlo

Referencoj[redakti | redakti fonton]

  1. ↑ Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto
  2. ↑ Paul James, Meg Holden, Mary Lewin, Lyndsay Neilson, Christine Oakley, Art Truter, kaj David Wilmoth. (2013) “Managing Metropolises by Negotiating Mega-Urban Growth”, Harald Mieg and Klaus Töpfer: Institutional and Social Innovation for Sustainable Urban Development. Routledge.
  3. ↑ The Travel & Tourism Competitiveness Report 2007, Jennifer Blanke, World Economic Forum
  4. ↑ Goodall, B. (1987) The Penguin Dictionary of Human Geography. London: Penguin.
  5. ↑ Kuper, A. and Kuper, J., eds (1996) The Social Science Encyclopedia. 2nd edition. London: Routledge.
  6. ↑ Francisko Azorín, arkitekto, Universala Terminologio de la Arkitekturo (arkeologio, arto, konstruo k. metio), Presejo Chulilla y Ángel, Madrido, 1932, paĝo 207.
  7. ↑ Azorín, samloke.
  8. ↑ (Bairoch 1988, pp. 3–4)
  9. ↑ (Pacione 2001, p. 16)
  10. ↑ (Bairoch 1988, p. 13)
  11. ↑ (Bairoch 1988, p. 13)
  12. ↑ (Jacobs 1969, p. 23)
  13. ↑ Loïc Chauveau, "Urboj: Sovaĝa vivo floras en betonaj ĝangaloj" en Unesko Kuriero, numero 3 de Julio-Septembro 2021, eldonita de El Popola Ĉinio, "Restarigo de viv-diverseco, revivigi vivon", 58 pp. pp. 30-31.

Bibliografio[redakti | redakti fonton]

  • Bairoch, Paul (1988). Cities and Economic Development: From the Dawn of History to the Present. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-03465-8.
  • Chandler, T. Four Thousand Years of Urban Growth: An Historical Census. Lewiston, NY: Edwin Mellen Press, 1987.
  • Geddes, Patrick, City Development (1904)
  • Jacobs, Jane (1969). "The Economy of Cities". New York: Random House Inc.
  • Paul James, Meg Holden, Mary Lewin, Lyndsay Neilson, Christine Oakley, Art Truter, and David Wilmoth (2013). "Managing Metropolises by Negotiating Mega-Urban Growth". In Harald Mieg and Klaus Töpfer. Institutional and Social Innovation for Sustainable Urban Development. Routledge. [1]
  • Kemp, Roger L. Managing America's Cities: A Handbook for Local Government Productivity, McFarland and Company, Inc., Publisher, Jefferson, North Carolina, USA, and London, England, UK, 2007. (ISBN 978-0-7864-3151-9).
  • Kemp, Roger L. How American Governments Work: A Handbook of City, County, Regional, State, and Federal Operations, McFarland and Company, Inc., Publisher, Jefferson, North Carolina, USA, and London, England, UK. (ISBN 978-0-7864-3152-6).
  • Kemp, Roger L. "City and Gown Relations: A Handbook of Best Practices," McFarland and Copmpany, Inc., Publisher, Jefferson, North Carolina, USA, and London, England, UK, (2013). (ISBN 978-0-7864-6399-2).
  • Monti, Daniel J., Jr., The American City: A Social and Cultural History. Oxford, England and Malden, Massachusetts: Blackwell Publishers, 1999. 391 pp. ISBN 978-1-55786-918-0.
  • Mumford, Lewis, The City in History (1961)
  • O'Flaherty, Brendan (2005). City Economics. Cambridge Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 0-674-01918-0.
  • Pacione, Michael (2001). The City: Critical Concepts in The Social Sciences. New York: Routledge. ISBN 0-415-25270-9.
  • Reader, John (2005) Cities. Vintage, New York.
  • Robson, W.A., and Regan, D.E., ed., Great Cities of the World, (3d ed., 2 vol., 1972)
  • Rybczynski, W., City Life: Urban Expectations in a New World, (1995)
  • Smith, Michael E. (2002) The Earliest Cities. In Urban Life: Readings in Urban Anthropology, eldonita de George Gmelch kaj Walter Zenner, pp. 3–19. 4a eld. Waveland Press, Prospect Heights, IL.
  • Thernstrom, S., and Sennett, R., ed., Nineteenth-Century Cities (1969)
  • Toynbee, Arnold J. (eld), Cities of Destiny, New York: McGraw-Hill, 1967. Pan historical/geographical essays, many images. Starts with "Athens", ends with "The Coming World City-Ecumenopolis".
  • Weber, Max, The City, 1921. (tr. 1958)

Vidu ankaŭ[redakti | redakti fonton]

Eksteraj ligiloj[redakti | redakti fonton]

Bibliotekoj
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Urbo&oldid=7428756"