Ido
| Ido | |||
|---|---|---|---|
| Ido | |||
| Parolata en: | Plura landi | ||
| Regiono: | Precipue Europa | ||
| Quanto di parolanti: | >100-200 personi | ||
| Rango: | 266 | ||
| Klasifikuro: | Helpolinguo | ||
| Oficala stando | |||
| Regulata da: | Uniono por la Linguo Internaciona Ido | ||
| Kodexi | |||
| ISO 639-1: | io | ||
| ISO 639-2: | ido | ||
.svg) | |||
| Videz anke: – Linguaro | |||
Ido esas internaciona auxiliara linguo kun poka polisemio, sat konciza, adoptita kom Esperanto reformita, en Paris, ye la 24ma di oktobro 1907, da la Delegitaro (Délégation pour l’adoption d’une langue auxiliaire internationale).
En Finlando, Ido havas 24 denaska parolanti.[1]
Etimologio[redaktar | redaktar fonto]
La nomo di la linguo venas del pseudonimo dil skriptisto ("Ido") dil unesma gramatiko prizentita al komitato qua kunsidis en Paris en 1907. Ica nomo evidente esas personigo dil Esperanto-vorto ido, qua signifikas "decendanto", nam la lore propozata linguo esis maxim-granda-parte derivita de Esperanto. Dum la unesma yari la nova linguo nomesis "Linguo Internaciona di la Delegitaro", ofte kun l'adjuntita expresuro "Sistemo Ido", e pokope "Ido" divenis la nomo di la linguo, quankam multa altra nomi esis propozata e diskutata sur la pagini di Progreso precipue inter 1908 e 1911.
Historio[redaktar | redaktar fonto]
Ido adoptesis principe da la Delegitaro (Délégation pour l’adoption d’une langue auxiliaire internationale) pos ke Louis de Beaufront disponebligis a lu anonima gramatiko e bazala vortolibro prizentanta projeto fondita sur Esperanto ed egardanta propozi pri plubonigi facita da plura autori en plura okazioni, anke da Zamenhof ipsa ja en 1894.
| Precipua artiklo: Historio di Ido |
L'ideo[redaktar | redaktar fonto]
La skopo di Ido esas esar "la maxim facila linguo por la maxim granda quanto de homi" ed anke "la duesma linguo por internaciona relati". Ido selektas sua vorti de la nomizita "fonto-lingui": Angla, Franca, Germana, Hispana, Italiana e Rusa (segun alfabetala ordino). Ica lingui (ofte mencionata segun l'abreviuro AFGHIR) esas parolata da multega milioni de homi e havas multa komuna radiki. Yen exemplo pri sis Ido-vorti e la korespondanta formi en la sis fonto-lingui:
| Ido | Angla | Franca | Germana | Hispana | Italiana | Rusa |
|---|---|---|---|---|---|---|
| naciono | nation | nation | Nation | nación | nazione | нация (nácija) |
| skolo | school | école | Schule | escuela | scuola | школа (škóla) |
| versiono | version | version | Version | versión | versione | версия (vérsija) |
| maro | sea (marine, edc.) | mer | Meer | mar | mare | море (móre) |
| yuna | young | jeune | jung | joven | giovane | юный (júnyj) |
| kavalo | horse (cavalry, edc.) | cheval | Pferd (Kavallerie, edc.) | caballo | cavallo | лошадь (lóšadʹ) - kavalo, кобы́ла (kobýla) - kavalino |
Principi di Ido[redaktar | redaktar fonto]
Ti principi aparas in li Studyo pri la derivado da Couturat[2].
- Principo di unikeso: A singla formo di derivado devas do korespondar specala senco (o chanjo di senco).
- Principo di renversebleso: Se on transiras de un vorto ad altra vorto samfamilya per ula regulo, on devas transirar, inverse, de ca lasta a l'unesma per regulo exakte inversa.
Kritiki kontre Esperanto[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Kritiki kontre Esperanto |
Esperanto recevis de lua komenco e duras recevar, plursorta kritiki. Yen kelka punti:
- Esperanto esas sexuale diskriminacema. Multa Esperanto-vorti esas naturale maskula e produktas femina formi per adjuntar la sufixo -in (ne existas specala sufixo por indikar maskuli): patro ("patro") > patrino ("matro"), viro ("viro") > virino ("muliero"), onklo ("onklulo") > onklino ("onklino"). edc. Pri certena vorti on vane diskutas ka li esas sexuale neutra o determinita. Exemple, segun certena uzanti, amiko esas sexuale neutra (do signifikanta "amikulo" od "amikino"), ma segun altri ol esas vorto nur maskula (do signifikanta nur "amikulo").
- En Esperanto existas sis literi supersignizita netrovebla en altra lingui: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ, quo desfaciligas la uzo di la linguo per komputeri, poshtelefonili ed altra aparati.
- La fonemo /x/ (ĥ) existas en la Hispana e la Rusa, ma multa homi altralingua apene povas pronuncar ol.
- Esperanto havas superflua vorti de anciena lingui: kaj ed -oj/-aj venas del Anciena Greka e ne trovesas en la moderna Greka (και en la nuna Greka pronuncesas ke, ed -oj/-aj trovesas nur en la maskula pluralo -oi, ma ne uzesas omnaloke). Kontraste, l'Idala vorto por kaj (e/ed) esas trovata en multa lingui (kom e, ed, et, y, i), e ne nur Latina (videz), e l'Idala dezinenco por -oj, (-i) esas trovata en l'Italiana, Rumaniana, Rusa e plusa Slava lingui.
- Obskura etimologio di kelke frequa vorti, exemple edzo ("spozulo"), ĝi ("olu").
- Deformacita radiki, exemple farti ("standar"), del Germana Wohlfahrt ("prospero"), kompozita ek Wohl ("komforto, prospero") e Fahrt ("veho, voyajo"). Do Zamenhof tranchis la vorto e prenis nur la duesma parto, ma farti e Fahrt havas tote diferanta signifiki.
- Interakordo di adjektivi e substantivi ed obliganta akuzativo. La Angla (inter multa altra lingui) pruvas ke ica gramatikala traiti esas superflua e ne faciligas la interkompreno.
- Vorti kun poka susteno internaciona. Exemple, aĉeti esas nur Franca (acheter), kontre ke komprar sustenesas dal Hispana/Portugalana/Kataluniana comprar, Italiana comprare e Rumaniana cumpăra ed anke kelke memorigas korespondanta (quankam ne samorigina) formi Germanala (Germana kaufen, Nederlandana kopen, Sueda köpa, Islandana kaupa) e Slava (i.a. Polona kupować, Cheka kupovat).
- Esperanto esas linguo fixigita por sempre dal tale nomizita Fundamento e do ne povas evolucionar nek emendar la defekti o neoportunaji inheranta en irga verko homal, precipue en verko produktita da nur un homo, mem se tre talentoza.
Fonologio[redaktar | redaktar fonto]
Ido havas entote 24 diferanta fonemi, di qui 19 esas konsonanti e 5 esas vokali. La fonemi esas:
| Avana | Dopa | |
|---|---|---|
| Klozita | i | u |
| Mimeza | e ~ ɛ | o ~ ɔ |
| Apertita | a |
L'acento en Ido omnatempe pozesas sur la duesma-a-lasta silabo - incidento, encefalo, broshuro, ecelante, anciena, aquo, pekunio. Sur l'infinitivo, l'acento esas sur la finala silabo. To esas por montrar la diferanta konjuncioni plu extra (esas kontre esar) - savar, donar, entraprezar.
Ortografio[redaktar | redaktar fonto]
Ido havas entote 26 literi, trovata en preske omna lingui uzanta la Latina alfabeto. La literi esas:
| Literi | a | b | c | d | e | f | g | h | i | j | k | l | m | n | o | p | q | r | s | t | u | v | w | x | y | z |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Fono en IFA | /a/ | /b/ | /ts/ | /d/ | /e/~/ɛ/ | /f/ | /g/ | /h/ | /i/ | /ʒ/ | /k/ | /l/ | /m/ | /n/ | /o/~/ɔ/ | /p/ | /k/ | /ɾ/~/r/ | /s/ | /t/ | /u/ | /v/ | /w/ | /ks/ | /j/ | /z/ |
- La Fono /ts/ nulatempe trovesas kom ts, la litero c esas la sola karaktero trasanta la fono.
- La litero e povas pronuncesar kom /e/ od /ɛ/, dependanta se quon la parolanto esas maxim komfortoza kun. Ma /e/ esas la maxim apta.
- La litero o povas pronuncesar kom /o/ od /ɔ/, dependanta se quon la parolanto esas maxim komfortoza kun. Ma /o/ esas la maxim apta.
- q nur trovesas en la diagramo: qu, pronuncata: /kw/. La fono /kw/ nulatempe trovesas kom kw, la diagramo qu esas la sola karaktero trasanta la fono.
- La litero r povas pronuncesar kom /ɾ/ od /r/, dependanta se quon la parolanto esas maxim komfortoza kun. Ma /ɾ/ esas la maxim apta.
- La fono /ks/ nulatempe trovesas kom ks, la litero x esas la sola karaktero trasar la fono.
Ido havas tri diagrami, li esas:
| Diagrami | ch | qu | sh |
|---|---|---|---|
| Fono en IFA | /tʃ/ | /kw/ | /ʃ/ |
Ido anke havas du diftongi, li esas:
| Diftongi | au | eu |
|---|---|---|
| Fono en IFA | /aw/ | /ew/ |
Gramatiko[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Gramatiko di Ido |
Exemplo[redaktar | redaktar fonto]
Yen la Patro nia en Ido, tradukita da L. de Beaufront[3], komparata ad ordinara versioni en la sis fonto-lingui:
| Ido | Angla | Franca | Germana |
|---|---|---|---|
| Patro nia qua esas en la cieli, | Our Father in heaven, | Notre Père, qui êtes aux cieux ; | Vater unser, der Du bist im Himmel. |
| Vua nomo santigesez; | hallowed be your name. | Que votre nom soit sanctifié ; | Geheiliget werde Dein Name. |
| Vua regno arivez; | Your kingdom come, | Que votre règne arrive ; | Zu uns komme Dein Reich. |
| Vua volo esez obediata, | your will be done, | Que votre volonté soit faite | Dein Wille geschehe |
| Quale en la cielo, anke (tale) sur la tero. | on earth, as it is in heaven. | Sur la terre comme au ciel. | wie im Himmel also auch auf Erden. |
| Nia singladi’ panon donez a ni cadie, | Give us this day our daily bread, | Donnez-nous aujourd'hui notre pain quotidien. | Unser tägliches Brot gib uns heute |
| E remisez a ni nia debaji, | and forgive us our debts, | Pardonnez-nous nos offenses, | und vergib uns unsere Schuld, |
| Quale anke ni remisas a nia debanti, | as we also have forgiven our debtors. | Comme nous pardonnons à ceux qui nous ont offensés. | wie auch wir vergeben unsern Schuldigern. |
| E ne duktez ni aden la tento, | And lead us not into temptation, | Et ne nous laissez pas succomber à la tentation. | Und führe uns nicht in Versuchung, |
| Ma liberigez ni de lo mala. | but deliver us from evil. | Mais délivrez-nous du mal. | sondern erlöse uns von dem Übel. |
| Hispana | Italiana | Rusa |
|---|---|---|
| Padre nuestro, que estás en los cielos, | Padre nostro, che sei nei cieli, | Отец наш на Небесах, |
| santificado sea tu Nombre; | sia santificato il tuo nome, | Пусть прославится Твоё имя, |
| venga a nosotros tu Reino; | venga il tuo regno, | Пусть придёт Твоё царство, |
| hágase tu Voluntad | sia fatta la tua volontà | пусть исполнится и на Земле воля Твоя, |
| así en la tierra como en el cielo. | come in cielo anche in terra. | как на Небе. |
| Nuestro pan cotidiano dánosle hoy; | Dacci oggi il nostro pane quotidiano, | Дай нам сегодня насущный наш хлеб. |
| y perdónanos nuestras deudas, | e rimetti a noi i nostri debiti, | И прости нам наши долги |
| así como nosotros hemos perdonado a nuestros deudores; | come anche noi li rimettiamo ai nostri debitori | как и мы прощаем тех, кто нам должен. |
| no nos dejes caer en tentación, | e non esporci alla tentazione, | Не подвергай нас испытанию, |
| mas líbranos del mal. | ma liberaci dal Male. | но защити нас от Злодея. |
Galerio[redaktar | redaktar fonto]
La kanto "Mea horizonto" en Ido.
Lektez anke pri[redaktar | redaktar fonto]
- Historio di Ido
- Ido-Kulturo
- Ido-literaturo
- Dicionario de la 10 000 Radiki di la linguo universala Ido
- Ido en la reto
- Idisti
Referi[redaktar | redaktar fonto]
- ↑ https://pxnet2.stat.fi/PXWeb/pxweb/fi/StatFin/StatFin__vrm__vaerak/statfin_vaerak_pxt_11rm.px/table/tableViewLayout1/
- ↑ Studyo pri la derivado
- ↑ Bulletin Français-Ido de la Langue Auxiliaire, nr-i 73-74, nov.-dec. 1924, p. 288
Extera ligili[redaktar | redaktar fonto]
- http://www.uli-ido.ovh Oficala sito di ULI (Uniono por la Linguo Internaciona)
- http://www.ido.li/
- Ido kurte
- Ido kurso en Angla
- skolo
- Heuristiko mapo - vorto kompozita
- Angla Louis de Beaufront, Louis Couturat, Paul Hugon, English-international dictionary (1908) super http://www.archive.org
.svg)