Norvegia

Norvegiako Erresuma
	Kongeriket Norge / Kongeriket Noreg
	Ereserkia: Ja, vi elsker dette landet
	Goiburua: Alt for Norge; ("Dena Norvegiaren alde")
; Norvegiako bandera	; Norvegiako armarria
Geografia
Hiriburua	Oslo; 59°54′40″N 10°45′10″E
Azalera	385.2072
Punturik altuena	Galdhøpiggen
Punturik sakonena	Norvegiako itsasoa (0 m)
Kontinentea	Europa eta Antartika
Mugakideak	Suedia, Finlandia, Errusia eta Europar Batasuna
Administrazioa
Gobernu-sistema	monarkia konstituzional eta demokrazia ordezkatzaile
Norvegiako monarka	Harald V.a Norvegiakoa
Norvegiako Lehen Ministroa	Jonas Gahr Støre
Legebiltzarra	Storting
Epai autoritatea	Norvegiako Auzitegi Gorena
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi African Development Bank (en) ; Arctic Council (en) ; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Asian Development Bank (en) ; Australia Group (en) ; Bank for International Settlements (en) ; Barents Euro-Arctic Council (en) ; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; CGIAR (en) ; Council of the Baltic Sea States (en) ; EFTA Court (en) ; Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea; Energiaren Nazioarteko Erakundea; Eurocontrol (en) ; Europako Ekonomia-Eremua; Europako Espazio Agentzia; Europako Kontseilua; Europako Merkataritza Askearen Elkartea; Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea; European Payments Union (en) ; Global Biodiversity Information Facility; Group on Earth Observations (en) ; International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) ; International Development Association (en) ; International Finance Corporation (en) ; International Hydrographic Organization (en) ; Interpol; Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea; Iparraldeko Kontseilua; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Missile Technology Control Regime (en) ; Movement Coordination Centre Europe (en) ; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nordic Battle Group (en) ; Nuclear Suppliers Group (en) ; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Schengen eremua; Schengeneko Hitzarmena; Strategic Airlift Capability (en) ; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; Treaty on Open Skies (en) ; UNESCO; Visa Waiver Program (en) ;
Demografia
Biztanleria	5.425.270 (2022); 33.901 (2021)
Dentsitatea	14,08 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi bokmål ; samiera ; nynorsk ; norvegiera ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Norwegian Sign Language (en) , kvenera, Rodi (en) , Ume Sami (en) , norvegiera, Southern Sami (en) eta Ipar samiera;
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	1,78 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	18.627 (2015)
Alfabetizazioa	% 100 (2018)
Derrigorrezko eskolaratzea	6-15
Bizi-itxaropena	82,40732 (2016)
Giza garapen indizea	0,957 (2019)
Ekonomia
BPG nominala	398.831.956.477,94 US$ (2017); 27.756.718.382,699 (2016)
BPG per capita	75.704 US$ (2017); 4.763 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	328.136.868.121 nazioarteko dolar (2017); 23.810.111.323 (2016)
BPG per capita EAPn	62.182,842 nazioarteko dolar (2017); 4.044,404 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	1 % (2016)
Erreserbak	65.923.863.904 US$ (2017); 5.478.694.898 (2016)
Inflazioa	3,5 % (2016); 1,2 (2015)
Historia
	Sorrera data: 1905eko urriaren 26a, 1814ko maiatzaren 17a, IX. mendea eta 1905eko ekainaren 7a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+47
ISO 3166-1 alpha-2	NO
ISO 3166-1 alpha-3	NOR
Ordu eremua	ikusi Europe/Oslo (en) ; : Europa Erdialdeko Ordua ; : UTC±00:00 Bouvet uhartea; Udako ordutegi: UTC+02:00 ; ordutegi estandarra: UTC+01:00 ;
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.Europlug (en) eta Schuko (en)
Internet domeinua	.no
	norway.no

Norvegia (bokmål norvegieraz: Norge; nynorsk norvegieraz: Noreg), ofizialki Norvegiako Erresuma (bokmål norvegieraz: Kongeriket Norge; nynorsk norvegieraz: Kongeriket Noreg) Europako iparraldeko estatu bat da. Bere lurralde ditu Eskandinaviar penintsulako mendebaldea, Jan Mayen uhartea, Svalbard uhartedia eta (Ozeano Australean) Bouvet uhartea. Mugakide ditu Suedia, Finlandia eta Errusia. Eskandinaviar herrialdea da historiaz eta kulturaz.

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Geiranger fiordoa

Norvegia Eskandinaviaren mendebaldeko estatu luzea da (1.752 km ipar-hego, 430 km zabalekin alderatuta). Ondoko hauekin egiten du muga: Ipar Itsasoa hego mendebaldean, Skagerrak itsasartea hegoaldean, Suedia, Finlandia eta Errusia ekialdean eta Barents itsasoa iparraldean. Iparralderago dagoen Svalbard uhartedia ere Norvegiarena da.

Ozeanoaren ertzean eta Golkoko korrontetik hurbil dagoenez, bertako klima latitude bereko beste estatuetakoa baino epelagoa da.

Norvegia herrialde malkartsu eta menditsua da, batez ere granito gotorrezkoa. Izozguneek orografia berezia eratu dute. Ikusgarriena fiordoak dira, lurrean ebakitako arroilak, denboraren poderioz urez bete direnak. Handiena Sognefjorden da. Izozgune, uharte eta ur-jauzi ugari ere badaude.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bikingoen ontziak

Norvegiako lehen biztanleak K. a. 11000-10000 urte inguruan iritsi ziren, Alemaniako iparraldetik (Ahrensburg). Azken glaziazioaren ondoren, kostaldeko izotzak urtu ahala, biztanle egonkorrak ezarri ziren K. a. 8000 baino lehen.

3000 eta 2500 urte bitartean, indoeuropar jatorriko zibilizazioak iritsi ziren Norvegiako ekialdera, eta nekazaritza eta abeltzaintza sartu zituzten. Hori zela eta, ordu arte bizi izandako ehiztari biltzaileak desagertzen hasi ziren. Erromatar Inperioaren menpe egon ez zen arren, bertako indusketek darakuskite harremanak zeudela norvegiarren eta Europa hegoaldeko herritarren artean.

Bikingoen zibilizazioaren hasierari buruzko informaziorik ez dago ia. Datu gehienak ahoz aho gordetako Sagen bidez iritsi dira gaur arte. Argi dago IX. menderako erresuma independentea osatu zutela. Ohiko ikuspegiaren aurrean, bikingoek sarritan bakezko harremanak ezartzen zituzten beste herriekin, merkataritza helburuekin. Besteak beste, Orkney, Shetlandak, Hebridak, Man, etab. kontrolatu zituzten, baita Eskozia eta Irlandako hainbat lurralde ere. Irlandan 1171 arte iraun zuten, eta Dublin sortu zuten. Horiez gain, Islandian ere ezarri ziren (ordu arte ez zen gizakirik bizi bertan).

1387an, errege dinastia desagertu ondoren, Danimarka eta Suediarekin elkartu eta Kalmarko Batasuna eratu zen. Batasun horrek 1523 arte iraun zuen, Suediak batasuna hautsi zuen arte. Norvegiak, baina, Danimarkarekin bat eginda jarraitu zuen. XVI. mendetik aurrera, eta, luteranismoaren eraginez, Norvegiak botere politiko gehiago galdu zuen, Danimarkaren mesedetan.

Gatazkek XVIII. mende arte iraun zuten. Horiek amaituta, pixkanaka aurrerapen ekonomiko nabarmenak izan zituen. Horrekin batera, mugimendu nazionalistak ere geroz eta garrantzitsuago bihurtu ziren.

1814an Napoleon Bonapartek Danimarka-Norvegia erresuma garaitu zuen, eta Norvegia Suediako erresuman sarrarazi zuen (Islandia, Groenlandia eta Faroe Uharteak izan ezik, horiek Danimarkaren esku jarraitu baitzuten). Norvegia eta Suediak koroa bera izan zuten (Suediako erregearen menpe izan ziren), baina lotura malgua zeukaten. Zentzu horretan, Norvegiako estatu buru zereginak erregeorde batek bete ohi zituen.

1905ean Suediak Norvegiaren independentzia onartu zuen. Stortinget edo Parlamentuak Norvegiako koroa eskaini zion Danimarkako Karl printzeari. Horrek onartu zuen, beti ere erreferendum bidez berretsiz gero. Herritarren %79ak monarkia berrezartzea onartu zuenez, Karl printzea errege bihurtu zen, Haakon VII.a izenarekin.

Lehen Mundu Gerran estatu neutrala izan zen, nahiz eta britainiarrekin alemaniarrekin baino harreman estuagoa izan. Gerra ondoren, gobernu moderatuak izan ziren, baina blokeoa jasaten zuten eskuin muturrekoen zein komunisten presioaren eraginez. Gauza bera egiten saiatu zuen Bigarrenean, baina 1940ko apirilaren 9an Alemaniak inbaditu eta konkistatu zuen. Konkista hori ez zen erraza izan; izan ere, Norvegiako Armadak, Britainia Handiko, Frantziako eta Poloniako armaden laguntzaz, alemaniarren erasoari aurre egin zion bi hilabetez (Alemaniak herrialde bat konkistatzeko behar izan zuen eperik luzeena, Sobietar Batasuna kenduta). Erresistentzia horrek errege familiari eta gobernuari garaiz erbesteratzeko astia eman zien.

Egoera horretan, Vidkun Quisling ultraeskuindarrak boterea eskuratzea nahi izan zuen, baina, hasieran, alemanek gobernu burokratiko bat jarri zuten, Quislingen aurkako herritarren jarrera zela eta. 1942an eskuratu zuen gobernua Quislingek, eta horrek barne erresistentzia indartzea ekarri zuen. Erbesteko gobernuak babestu zuen erresistentzia hori, eta gerra aurrera joan ahala ia erabatekoa izatera iritsi zen. Norvegiar armadak (erbestekoak) Britainia Handikoarekin batera borroka egin zuen Alemaniaren aurka. Dena den, ezin da ahaztu biztanleriaren % 2 inguru Quislingek zuzendutako alderdi nazional-sozialistako kide izan zirela.

Gerra amaituta, erret familia eta erbesteko gobernua Oslora itzuli ziren. Quisling-en erregimeneko goi karguak (Quisling bera barne) heriotza zigorrera kondenatu zituzten. Alemaniar soldaduek emakume norvegiarrekin izandako seme-alabek diskriminazio gogorra jasan zuten urte luzez, eraso fisiko eta sexualak barne.

Norvegia NBEko kide sortzaileetakoa izan zen; egin-eginean ere, NBEko lehen idazkari nagusia Trigve Lie norvegiarra izan zen. 1949an NATOko kide bihurtu zen. Erakunde horren baitan, Afganistaneko (2001) eta Libiako (2011) gerratan parte hartu zuen.

1960ko hamarkadaren amaieran, petrolioa eta gasa aurkitu zituzten Ipar Itsasoan. Horrek ekonomia maila izugarri igoarazi zuen. Norvegia mundu mailako erreferente bihurtu zen Ongizate-estatuaren antolaketari dagokionean. Nazio Batuen arabera, munduan bizi kalitate altuena duten herrialdeetako bat da, eta, Munduko Ekonomia Foroaren arabera, emakume eta gizonen artean desberdintasun gutxien duen herrialdeetako bat.

Norvegiako herritarrek bi aldiz uko egin diote Europar Batasunean sartzeari, 1972 eta 1994an egindako erreferendum banatan. Edozein modutan ere, EFTAko kide denez, harreman ekonomiko estuak ditu Batasuneko herrialdeekin.

2011ko uztailaren 22an izandako atentatuetan 77 lagun hil ziren, Oslo erdigunean jarritako bonba-auto baten eta Alderdi Laboristako gazteen kongresuan izandako tiroketetan. Ekintzon erantzukizuna Anders Behring Breivik izeneko norvegiar ultraeskuindar batek hartu zuen bere gain.

Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Norvegiak 5,25 milioi biztanle ditu,^[1] (2022) gehienak germaniar jatorrikoak. Horrez gain, samiak ere badaude, baita eskandinaviar ijitoak, juduak eta finlandiar jatorrikoak ere. Horiek guztiek gutxiengo nazionalen aitortza dute Norvegian.

Azken hamarkadetan, Norvegiak biztanle berri ugari jaso izan ditu, bai inguruko herrialdeetatik (Polonia, Suedia, Danimarka, Lituania...) lanera etorrita, baita gatazka, gerra eta errepresioari ihes eginda iritsitako asko ere (Irak, Somalia, Iran, Palestina, Yugoslavia ohia, Latinoamerika...). Europatik kanpoko etorkin gehienak pakistandarrak dira. Dena den etorkin kopuru handiak ezin izan du biztanleriaren zahartzea saihestu.

10 biztanletatik 8 hiriguneetan bizi dira. Hiri garrantzitsuenak Oslo (876.000 biztanle, hiriburua), Bergen (258.000), Stavanger (190.000), Trondheim (160.000) eta Fredrikstad (102.000) dira.

Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Per capita Barne Produktu Gordinari dagokionez, Norvegia munduko herrialderik aberatsenetan bigarrena da, Luxenburgoren atzetik. 2009 eta 2010 urteetan, mundu mailako Giza Garapen Indizeko zerrendan lehen postuan egon izan da. Bizitzaren kostuari dagokionez ere, munduko herrialderik garestienetakoa da; bizitza arrunta AEBetan baino %90 eta Erresuma Batuan baino %50 garestiagoa da. Petrolio eta gas natural esportazioei esker, urte askotan munduko herrialde aberatsena izaten jarraitzeko beste diru eskuratu du.

Norvegia munduko Ongizate-estatu garatuenetakoen artean dago. Konkurrentzia askeko merkatua izan arren, sektore ekonomiko garrantzitsu asko estatuaren menpe daude, besteak beste, petrolio enpresak, energia ekoizpena, altzairua, telekomunikazioak eta bankurik handiena (DNB ASA). Horrez gain, munduko arrantza ontzi gehien dituen 6. estatua da. Langabezia tasa oso txikia da Europako beste herrialdeekin alderatuta (%4 inguru), eta langileen %30ek gobernuarentzat lan egiten dute (Kooperazio eta Hazkunde Ekonomikorako Erakundeko estatuen artean tasarik altuena). Ekonomia osasuntsu horri esker, doako osasun sistema unibertsala da, eta aita/amatasun baimenak 46 asterainokoak izan daitezke. Bidenabar, soldata altuenen eta baxuenen arteko aldea ere bere mailako beste herrialde askotan baino txikiagoa da, eta lan ordu bakoitzetik sortutako produktibitatea eta dagokion soldata munduko altuenetakoak dira.

1972an eta 1994an egindako erreferendumetan, herritarrek uko egin zioten Europar Batasunean sartzeari. Dena den, Islandia eta Liechtensteinekin batera, parte hartzen du Europako Merkataritza Askearen Elkartean eta Schengeneko Hitzarmenean.

Hizkuntza ofizialak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herritarren % 95ek norvegiera darabil eguneroko bizitzan. Germaniar hizkuntza horrek bi dialekto ditu, Bokmål (alde handiz, erabiliena) eta Nynorsk. Herrialdearen iparraldean bizi diren samiarrek beraien hizkuntzan bizi eta ikasteko eskubidea dute, baita administrazioarekin hizkuntza horretan komunikatzekoa ere.

Norvegierazko hiztunek ez dute arazorik izaten daniera edo suediera ulertzeko eta, horregatik, ohikoa da hizkuntza horietako hiztunek elkarren arteko harremanak bakoitzak bere hizkuntzaz egitea. Ikastetxeetan, norvegiera eta samieraz gain (sami jatorrikoentzat), ingelesa ezinbesteko ikasgaia da. Herritar gehienek (bereziki II. Mundu Gerraren ostean jaiotakoek) ez dute arazorik izaten ingelesez moldatzeko. Bestalde, frantsesa, alemana eta gaztelania ere irakasten dira ikastetxe gehienetan, baina nagusiki hautazko ikasgai gisa.

Erlijioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Norvegiar gehienak, jaiotzean, Norvegiako Elizan sartzen dira bataioaren bidez. Kidetza hori, nagusiki, erritu sozialetara (bataioak, sendotzak, ezkontzak, hiletak...) mugatzen da. Hala, biztanleen % 20k baino ez dio garrantzirik ematen erlijioari, eta % 2k baino ez du parte hartzen asteroko elizkizunetan. Dena den, % 79 inguruk Elizako kide izaten segitzen du (2010eko datuen arabera).

Biztanleen %10 ez da inongo erlijio talderen kide, eta %4,9 Norvegiako Eliza ez beste kristau talderen bateko kide da (gehienbat katolikoak eta mendekostearrak). Kristau taldeetatik kanpo, Islama da, gehienbat etorkin pakistandar, albaniar, somaliar, turkiar eta arabiarren artean.

Politika eta administrazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1814ko maiatzaren 16an onartutako konstituzioaren arabera, Norvegia monarkia konstituzionala da, sistema parlamentarioan oinarritua. Harald V.a da egungo errege eta estatuburua, eta lehen ministroa (gaur egun, Jens Stoltenberg) gobernuburua. Sistema parlamentario gehienetan bezala, botere legegilea, betearazlea eta judiziala bereizita daude

Botere legegilea Norvegiako parlamentuak (Stortinget izeneko ganberak) dauka. Lau urterik behin aukeratzen da hauteskundeen bidez, eta bi eratako parlamentarioak ditu: hauteskunde barruti probintzialetan aukeratutakoak eta Norvegia osoko hauteskunde barruti bateratuan aukeratutakoak. Guztira 169 diputatu dira. 2009ko hauteskundeak Norvegiako Alderdi Laboristak irabazi zituen, eta koalizio gobernua osatu zuen ezkerreko eta zentroko alderdiekin, Jens Stoltenberg lehen ministroa buru.

2009ko Norvegiako parlamenturako hauteskundeak
Alderdia	Botoak	%	Eserlekuak	+/-
Alderdi Laborista	949.049	35,40	64	▲3
Alderdi Progresista	614.717	22,90	41	▲3
Alderdi Kontserbadorea	462.458	17,20	30	▲7
Ezkerreko Alderdi Sozialista	166.361	6,20	11	▼4
Zentroko Alderdia	165.006	6,20	11
Alderdi Kristau Demokrata	148.748	5,50	10	▼1
Alderdi Liberala	104.144	3,90	2	▼8
Besteak	72.420	2,70	0

Botere exekutiboa, ofizialki, Erregearen esku dago. Dena den, sistema demokratikoa garatzen joan ahala, boterea gobernuaren eskuetara pasa da. Horrela, Erregeak nagusiki funtzio protokolarioak eta ordezkaritzakoak betetzen ditu, hala nola, gobernuburua izendatzea, Ejerzitoaren goi komandantea izatea, Norvegiako Elizaren buru izatea eta nazioaren batasuna irudikatu eta atzerrian ordezkatzea.

Banaketa administratiboa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Norvegiaren banaketa administratiboa»

Norvegia 11 konderritan banatuta dago (norvegieraz Fylke, pluralean Fylker), eta 256 udalerritan.


Agder Innlandet Møre og Romsdal Nordland	Oslo (hiriburua) Rogaland Vestfold og Telemark Troms og Finnmark	Trøndelag Vestland Viken

Azpiegiturak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aireportuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus jatorrizko Wikidata eskaera.

Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Literatura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: Norvegierazko literatura

Henrik Ibsen (1828-1906).
Kjell Askildsen (1929-).

Musika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Orkestrak: Bergen filharmoniske orkester.
Musikagileak: Edvard Grieg (1843-1907).

Zientzia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Roald Amundsen (1872-1928), esploratzailea.

Kirolak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herrialdea Neguko Olinpiadetan domina gehien lortu zuena izan da 8 aldiz historia osoan zehar, lehenengo bi edizioetan eta azkenekoan: 1924an, 1928an, 1936an, 1948an (Suediarekin batera), 1952an, 1968an 2002an eta 2018an. 1994an antolatzaileak izan ziren, eta bigarren gelditu zen dominei dagokienez.

Txirrindularitza profesionala, 1983. urtean hazi zen, Norbegiako Tourrarekin^[2] (Kalas Cup). Thor Hushovd izan da txirrindulari ezagunena, Tourreko etapak eta maillot berdea ere irabazi zituena. Herrialdean, eta 2013. urtetik, Arctic Race of Norway (Artikoko Norbegiako lasterketa) lasterketa egiten da, iparraldean. Lehen ekitaldia Thor Hushovd-ek irabazi zuen. Orain dela urte gutxi, munduko txapelketa bertan egin zen.

Europako Eskubaloi Txapelketan, bestela, gizonezkoen Norvegiako selekzioa laugarren postuan gelditu zen 2016an. Munduko Txapelketan bestela txapeldunordeak izan ziren 2017an.

Emakumezkoen selezkioak bere aldetik Europako txapelketan ibilbide guztiz arrakastatsua eduki du, 7 aldiz txapeldun geldituta eta historiako talderik onena izanda: 1998an, 2004an, 2006an, 2008an, 2010ean, 2014an eta 2016an. Munduko txapeldunak izan dira bestela 1999an, 2011an eta 2015ean, hiru aldiz, eta txapeldunordeak 4 aldiz.

Futbolean, azkenik, gizonezkoen talderik indartsuena historikoki Rosenborg BK da.