Laos

Laosko Herri Errepublika Demokratikoa
ສາທາລະນະລັດປະຊາທິປະໄຕປະຊາຊົນລາວ (Sathalanalat Pasathipatai Pasason Lao)
Ereserkia: Pheng Xat Lao (en)
Goiburua: "Bakea, Independentzia, Demokrazia, Batasuna eta Oparotasuna"
Laosko bandera Emblem of Laos (en)
Geografia
Hiriburua	Vientian 17°58′12″N 102°36′0″E
Azalera	236.800 km²
Punturik altuena	Phou Bia (en)
Punturik sakonena	Mekong (70 m)
Kontinentea	Asia
Mugakideak	Myanmar, Kanbodia, Txinako Herri Errepublika, Thailandia eta Vietnam
Administrazioa
Laosko presidentea	Bounnhang Vorachith (en)
Laoseko lehen ministroa	Phankham Viphavan (en)
Legebiltzarra	National Assembly (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi ASEAN Regional Forum (en) Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Asiako Hego-ekialdeko Elkartea Asian Development Bank (en) Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Frankofonia International Development Association (en) International Finance Corporation (en) Interpol Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Osasunaren Mundu Erakundea UNESCO
Demografia
Biztanleria	6.858.160 (2017) 88.433 (2013)
Dentsitatea	28,96 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi Laosera
Erabilitako hizkuntzak	ikusi hmong njua, Khua (en) , Northern Thai (en) , Kaduo (en) , Iu Mien, Pacoh (en) , Kiorr (en) , Brao (en) , Alak (en) , Yoy (en) , Arem (en) , Nyaheun (en) , Bit (en) , Chut (en) , Phu Thai (en) , Phana’ (en) , Phunoi (en) , Phai (en) , Phong (en) , Duan (en) , Jeh (en) , Mlabri (en) , Sila (en) , Tai Daeng (en) , Jru' (en) , Phuan (en) , Tai Dón (en) , Tai Do (en) , Tai Loi (en) , Tai Pao (en) , Lamet (en) , Sapuan (en) , Katu (en) , Mal (en) , Tai Khang (en) , Kiorr (en) , Kuan (en) , Laotian sign languages (en) , O’du (en) , Maleng (en) , Oi (en) , Tai Dam (en) , Laopan (en) , Su' (en) , Akha (en) , Lahu (en) , Hani (en) , Laosera, Saek (en) , Tai Lü (en) , Kuy (en) , Halang (en) , Khmu (en) , Ir (en) , Sô (en) , Upper Ta'oih (en) , Bo (en) , Hung (en) , Ong (en) , Western Bru (en) , Eastern Bru (en) , Kang (en) , Ngeq (en) , Lower Ta’Oi (en) , Tareng (en) , Tai Long (en) , Khuen (en) , Talieng (en) eta Chepya (en)
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	2,57 (2021)
Eskolaratu gabeko umeak	382.255 (2015)
Bizi-itxaropena	66 (2021)
Giza garapen indizea	0,601 (2017)
Ekonomia
BPG nominala	16.853.079.615,352 US$ (2017) 1.047.372.461,119 (2016)
BPG per capita	2.457 US$ (2017) 119 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	48.269.624.270 nazioarteko dolar (2017) 3.954.885.553 (2016)
BPG per capita EAPn	7.038,276 nazioarteko dolar (2017) 481,244 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	6,9 % (2016)
Erreserbak	1.271.083.415 US$ (2017) 391.566.446 (2016)
Inflazioa	3,2 % (2016)
Historia
Sorrera data: 1949
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+856
ISO 3166-1 alpha-2	LA
ISO 3166-1 alpha-3	LAO
Ordu eremua	ikusi UTC+07:00 : Asia/Vientiane (en)
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.NEMA 1-15 (en) , NEMA 5-15 (en) , Europlug (en) , Type E (en) eta Schuko (en)
Internet domeinua	.la
tourismlaos.org

Laos, ofizialki Laosko Herri Errepublika Demokratikoa (laoseraz: ສາທາລະນະລັດ ປະຊາທິປະໄຕ ປະຊາຊົນລາວ, Sathalanalat Paxathipatai Paxaxon Lao) hego-ekialdeko Asiako estatu itsasgabea da, Indotxina penintsulan kokatua. Mugakide ditu Birmania eta Txina ipar-mendebaldean, Vietnam ekialdean, Kanbodia hegoaldean eta Thailandia mendebaldean. Hiriburua Vientian da.

Laosko historia Lan Xang edo Milioi Elefanteko Erresumaraino (XIV. eta XVIII. mendeen arteko erresuma) atzera daiteke. Frantziako kolonia izan ondoren, independentzia 1949an eskuratu zuen. Gerra zibil luze baten ostean, Pathet Laoko komunistak boterera iritsita amaitu zen 1975ean.

Ekonomia eta politika-askatasun arloetan, munduko herrialdeen arteko sailkapenean postu baxuenetan kokatzen dute nazioarteko estatistikek. Herrialdeko %80k nekazaritzan egiten du lan. Hala ere, 2006an Laosko ekonomiak %7,2 egin zuen gora.

Laos oso anitza da etniei dagokienez, nahiz eta herrialdearen %70a lao den, etnia-talde nagusia.

Geografia

Laos satelite irudian

Laos Asia hego-ekialdeko estatu itsasgabea da, gehien bat baso trinkoz estalitako lurralde malkartsua, nahiz eta zenbait ordoki eta goi-ordoki ere izan. Mendi garaiena Phou Bia da (2.817 m). Mekong ibaiak mendebaleko muga osatzen du Thailandiarekin eta Annamgo mendikateak ekialdeko mugaren gehiengoa Vietnamekin.

Klima tropikala da eta ezaugarritzat montzoiak ditu. Euri garaia maiatzetik azarora da eta honi garai lehorra darraio abendutik apirilera. Heroina ekoizten den Urrezko Hirukia eskualdea osatzen duten lau herrialdeetako bat da.

Laos munduko animalia espezie ikusgarrienen bizilekua ere bada. Esanguratsuenak Indotxinako tigrea, gaur erraldoia eta Asiako elefantea dira. Azken urteotan, zenbait espezie aurkitu edo berriz aurkitu dira, desagertutzat jotzen baitziren. Hauen artean daude Annam untxia, saola eta kha-nyou edo Laosko haitz arratoia.

Orografia eta hidrografia

Laos herrialde menditsua da, iparraldean batez ere; ipar-mendebaletik hego-ekialdera haran sakon meharrek gurutzatzen dute, ura Tonkingo golkoan isurtzen duten ibaiek eratuak. Iparraldeko mendiak 1.500 m inguru garai dira, eta Phou Bia mendian dute gailurra (2.820 m). Hegoaldea lur zati luze meharra da, ekialdean, Vietnamekin mugan, Annam mendiak (1.525-2.440 m) eta mendebalean Mekong ibaia dituena (1.865 km egiten ditu Laosen barrena). Mekong ibaiaren haranaren eskuinaldeko lur emankorrak dira Laosko lur lau bakarrak, eta lurraldearen ekonomiaren ardatza, han egiten baita arroz gehiena. Iparraldea eta hegoaldea goi-ordoki batek lotzen ditu; halaber, hego muturra 1.050 m inguruko goi-ordokia da.

Klima eta landaretza

Laosko klima tropiko artekoa da, beroa eta euritsua, montzoi haizeen mende baitago. Urtean zehar 1.500-1.700 mm euri egiten du behe aldeko lurretan eta 3.000 mm mendietan, maiatzetik urrira bitartean gehiena. Tenperatura abendu-otsaileko 16-21 °C-tatik apirila-maiatzeko 32 °C-ra bitartean aldatzen da.

Basoa da nagusi Laosen: Tropiko aldeko zuhaitzak ditu iparraldean (haritza, pinua, magnolioa eta erramua), eta montzoi-basoa eta hosto erorkorreko zuhaitzak hegoaldean (teka, palisandroa, ebanoa, sandaloa eta banbua).

Biztanleak

Etnia nagusia lao etnia da. Biztanle gehienak nekazari inguruneetan bizi dira (% 80tik gora); laurdena inguru mendialdeetan eta gainerakoa Mekong ibaiaren eta haren adarren inguruetan. Laosek biztanle dentsitate aski apala du (23,4 bizt./km2) eta bizi itxaropena 53 urtekoa da. Biztanle kopuruaren hazkundea inguruko herrialdeen maila bertsukoa da (urteko % 2,3 ingurukoa) baina jaiotza tasa (emakumeko 4,68 haur) eta haurren heriotza tasa (‰ 81) handiak dira. Hizkuntza ofiziala laosera da, baina frantsesa ere erabiltzen da administrazioan, merkataritzan eta hezkuntzan, eta bertako beste hizkuntza batzuk ere erabiltzen dira.

Ekonomia

Laos da munduko estatu komunista ofizial bakarretakoa, baina ekonomiaren deszentralizazioa eta pribatizazioa bideratzeko neurriak hartzen hasi zen 1986 inguruan. 1991ko konstituzioak jabego pribatua eta merkatu askeko ekonomia onartu zituen. Neurri horiei esker hazkunde ikusgarria izan zuen 1988-2001 bitartean, Laosek Thailandiarekiko merkataritza harremanekiko zuen mendekotasun nabarmenaren ondorioz 1997ko Asiako krisiak ekarri zion etenaldi labur batean izan ezik. Azken urteetan aurrerapen asko egin diren arren, Laosko azpiegiturak oso kaskarrak dira, eta horrek eragotzi du, hein handi batean, bertako ekonomiaren garapena: ez dago burdinbiderik, errepide sistema oso txarra da, eta telekomunikazioak oso atzeratuak. Eguneko ordu batzuetan argindarrik ere ez dago eremu askotan.

Ekonomiaren oinarria nekazaritza da; nekazaritzak hartzen du barne produktu gordinaren erdia eta langileen % 80. Arroza da gai nagusia, baina ez da lurren % 4 baino lantzen, eta ez du ematen herrialdearen beharrak asetzeko lain. Horrez gainera, sarritan lehorteak, izurriak eta uholdeak gertatzen direnez, elikagaien hornikuntzan arazoak sortu ohi dira urtero herrialdeko zenbait lekutan. Opioa ere ekoizten da. Industriarik ez dago ia, eta dauden lantegietan kontsumorako gaiak ekoizten dira. Azken urteetan asko hazi da zerbitzuen alorra eta bereziki turismoa.

Azken urteotan neurrigabe ustiatu dira Laosko baliabide naturalak; basoak soildu egin dira eta horren eraginez urak hondatu eta bertako habitat naturalen % 70 galdu dira. Gerrak iraun zuen 25 urteetan, bestalde, lantzeko lur egokien % 40 hondatu ziren. Baditu mea baliabideak eta hidroelektrizitatea ekoizteko aukera ere, eta azkenaldian gora egin du hidroelektrizitatearen esportazioak.

Gobernua eta gizartea

Laosko Herri Errepublika Demokratikoa 1975ean osatu zen, baina 1991 arte ez zen onartu konstituzioa. Konstituzio hori da gaur egun indarrean dagoena, eta haren arabera Laos Herriaren Alderdi Iraultzailea da legezko alderdi politiko bakarra. Aginpide betearazlea lehendakariaren ardura da, eta bera da estatuburua; nazio biltzarrak aukeratzen du lehendakaria, bost urtez behin, eta lehendakaria da ministro kontseiluaren burua. Lehendakariak Lehen Ministroaren, hau da gobernuburuaren, laguntzaz bideratzen ditu gobernuaren administrazio funtzioak. Legegintza, berriz, nazio biltzarraren ardura da. Lurralde antolaketari dagokionez, Laosko lurraldea 16 probintziaz, udal batez eta barruti berezi batez dago osatua.

Kultura

Laosko kultura erlijioan eta ohituretan oinarritzen da, eta Vientiane hiriburuan izan ezik, Mendebalaren eragina ahula da. Budismoaren eta hinduismoaren mitoak dira kultura adierazpideetako gai erabilienak. Eskulangintzak (ehungintza, saskigintza, zurezko, bolizko, zilarrezko eta urrezko lanak), eta dantzak garrantzi handia dute. Literaturak erlijio gaiak lantzen ditu batez ere.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Laosko historia»

Laosko historia Lan Xangeko erresumaraino atzera daiteke. XIV. mendean sortua, XVIII. mendera arte iraun zuen, Siamek herrialdea inbaditu eta geratu ziren lurraldeen gaineko kontrola hartu zuenean. Siamgo erregeak, Frantziaren aurkako borroka zakarra ekidin nahian, egungo Laos osatzen zuten lurraldeak Frantziari eman zizkion 1893an.

Bigarren Mundu Gerran Japoniak konkistatu zuen. Baina gerra galdutakoan, Laosek independentzia aldarrikatu zuen 1945an bertan. Nolanahi ere, Frantziak agintea ezarri zuen berriro, eta 1950ean erdi mailako autonomia erdietsi zuen, Frantziako Batasunaren elkartutako estatu gisa. Are gehiago, Frantziak de facto boterea gorde zuen 1954ra arte. Orduan, konstituzio-monarkia eratu zen, independentzia osoa bereganatuta. Genevako Konbentzioaren salbuespen berezian, Frantziako misio militar batek herrialdean jarraitu zuen komunisten kontra erregearen armada babesteko. Hurrengo urtean, AEBek Frantzia ordezkatu zuten.

Aldameneko Vietnamgo ezegonkortasuna Laosera hedatu zen. Anabasa horretan gerra zibila eta hainbat estatu-kolpe gertatu ziren. Ipar Vietnamgo armadak ekialdeko Laos inbaditu eta okupatu zuen. Armada hori zen Pathet Lao alderdi komunistaren benetako boterea Laosen. AEBek Laos ere bonbardatu zuten Vietnamgo Gerran, hornitzeko bideak mozteko aitzakian. 1968an, Ipar Vietnamgo armadak burututako erasoaren ondorioz, Laosko Erret Armada desegin zen. Gatazka AEBek eta Thailandiak antolatutako tropa irregularrek jarraitu zuten. Sobiet Batasunak eta Ipar Vietnamek babestuta, 1975ean, Pathet Lao komunistek boterea eskuratu zuten Laosen.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Laosko probintziak»

Laosko probintziak

Laos 16 probintziatan (kang), udal batean (kumpang nakon) eta gune berezi batean (khetphiset) banatua dago:

1. Attapu
2. Bokeo
3. Bolikhamxai
4. Champasak
5. Houaphan
6. Khammouan
7. Loung Namtha
8. Louangphabang
9. Oudomxai
10. Phongsali
11. Salavan
12. Savannakhet
13. Vientian *
14. Vientian
15. Xaignabouli
16. Xaisomboun **
17. Xekong
18. Xiangkhoang

* udalerria

** toki-administrazio berezia

Probintzia hauek barrutitan (muang) azpibanatzen dira.

Kanpo estekak

• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

• Datuak: Q819
• Multimedia: Laos