Kurd

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Jump to navigation Jump to search
Kurd
Roj emblem.svg
Gelhe tevahî
36,4 milyon - 45,6 milyon[1][2]
Herêmên ku lê şêniyên sereke ne
KurdistanKurdistan Kurdistan 35,3 - 44 milyon[1]
Tirkiye 14,3 - 25 milyon +
16 - 28 %[1][2][3][4]
Îran 10 - 12 milyon
13%[5][6]
Iraq 8 - 8,5 milyon
25%[7][8][9]
Sûrî 1,5 - 4 milyon +
15 - 25%
[10][11][12][13][14][15][16][17][18]
Azerbaycan 150.000-200.000
Efxanistan 200.000
Ermenistan 50.000
Gurcistan 40.000
Tirkmenistan 50.000
Qazaxistan 55.000
Îsraêl 250.000
Urdun 40.000
Almanya 1.500.000 [19]
Fransa 650.000 [19]
Keyaniya Yekbûyî 200.000 [19]
Swêd 100.000 [19]
Holenda 80.000 - 150.000 [19]
Swîsre 70.000 [19]
Awistirya 60.000 [19]
Yewnanistan 52.000 [19]
Rûsya 70.000
Belçîka 60.000 [19]
Danîmarka 30.000 [19]
Norwêc 5.000 [19]
Fînlenda 15.000 [19]
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê 15.000 - 40.000
Kanada 12.000
Ziman
Kurdî
(kurmancî, soranî, xwarîn, zazakî, goranî)
Baweriya dînî
Îslam
(sunîtî, şiîtî, elewîtî),
êzidîtî, zerdeştîtî, cihûtî, xiristiyanî
Têkildarên komên etnîkî
Ariyan
Belûç, Lûr, Taliş, Fars

Kurd neteweyeke îranî[20][21][22][23][24][25][26][27][28] ye ku li herêma erdnîgariya ji Rojhilata Navîn, Çiyayên Zagrosê ber bi rojhilatê ve heta Çiyayên Torosê, li rojava, ji Çiyayên Hemrînê li başûr ber bi qeraxên Qers-Erzîromê li bakur dimînin û dijîn, ku piraniya wan li ser axa Kurdistanê dijîn û bi zimanê kurdî ku di bin ziman-malbata hind û ewropî de ye xeber didin. Nifûsa Kurdan nêzîkê 20-25[29] û 20-30[30] mîlyon e. Îro li Tirkiyê mezintirîn nifûsa Kurd (15-22 milyon kes) heye[31], Îran, li Iraq û Sûriyê jî gelheya girîng ya Kurdan heye. Di heman demê de diasporaya Kurd li navçeyên cografîk ên cihêreng ên wek Ewropaya Rojava, Amerîkaya Bakur û Asya Navîn jî heye, nemaze ji ber kaos û pirsgirêkên siyasî û civakî yên li herêmê û sedemên din, nemaze di nîvê duyemîn ê sedsala 20-an de.[30] Gava ku çanda kurdî di heman demê de bi têkiliyên sedsalî-hûnerî re di heman demê de bi çandên din ên Rojhilata Navîn re wekhevî heye, baweriya olî ya Kurd bi rengek pir sincretîk pêşve çûye.[32] Digel ku pirraniya wan misilmanên sunnî ne ku girêdayî mezheba Şafîî ne, endamên gelek ol û baweriyên cûda jî hene. Li gel vana, mezhebên cûda, tevger û baweriyên cûda hene ku di nav kurdan de wek Êzdîtî û Yarsan xuya dikin û bi çand û têgihiştina olî ya kurdî re têne xuya kirin.[32]

Kurd
Roj emblem.svg

Bêjenasî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Jêdera kurdan

Bêjenasî ya peyva Kurd (an jî Kurdî) mijarek pir nîqaş e û nayê zanîn ka wê bi çi awayî tête girtin.[33] Hin zanyar peyva Kurd bi peyva Karda[34] di tabloyên Sumeriya kevnar de vedigirin, ku di sedsala 24-an B.Z de vedigirin, ku ew jî ji bo danasîna gel bikar dihat, digel ku hinên din peyva Kurd di danasîna hin eşîrên di Anabasis Ksenofon de, ku piranî Kurd lê dijîn bikar anîn. Gotina Kardukhoi (ku wekî peyva Kardu pirjimar tête hesibandin ji ber ku paşpirtika kh ji paşpirtika pirjimar a ermenî ye û Ksenofon diyar dike ku wan navên van eşîrên ji ermenî fêr bûn).[33][35] Dûvre, di xebatên Livius, Polubios û Strabon de, civatek bi navê Kyrtiae û bi wan re têkildar e.[33] Lêbelê, peyva kurdî di çarçoweya hevdem de Îranî ye; Bi rastî, ev peyv di ebata Kârnâmag î Ardashîr î Babagân de, ku di dema Sasaniyan de hatî nivîsandin, tê dîtin.[33] Di derbarê Emehrazedê Sasanî Ardeşir şirove dikin, ev dîdevan behsa şerê Ardeşir bi Kurdan û dijminahiya wî bi Sîltan Madig re dike. Di beşa yekemîn a çîrokê de jî wisa hatiye nivîsandin ku "di dema serweriya xirab a Îskender de, nîgarên Dara neçar bûn ku berê xwe bidin çiyayan û di nav kurdan de bijîn."[36][37] Bi taybetî lêkolînerên destpêkê bi Kurdan re têkiliya Kardukhoi ya ku ji hêla Ksenofon ve hatî behs kirin re têkildar dike, lê van dîtinan têne nîqaş kirin û ji destpêka sedsala 20-an û vir ve giraniya xwe winda kirine.[33] Sedemên ku mirovên bi navê Ksenofon Kardukhoi bi Kurdan re têne nas kirin ev e ku herêma ku ew îro lê dijîn li Kurdistanê, adet û taybetmendiyên cuda yên derveyî ne. Lêbelê, ev encam li ser bingeha pirsgirêkên bingehîn bû mînaka ku Kurd her gav li Kurdistanê dijîn, ku Kurd bi piranî lê dijîn, û koçberiya li herêmê di dîrokê de nehatiye hesibandin. Di heman demê de, ew başbûnek e ku civakên ku li herêmek mayîn dijîn hêvî dikin ku awayên jiyanek wiha nîşan bidin, ji bilî taybetmendiyên wan ên mîna etnîsîteyê bi demê re.[33] Her çend nîqaşên li ser mirovên Kardu, Kyrtiae hene, ku bi gelemperî di çavkaniyên kevn de têne behs kirin û bi demê re bi kurd re têkildar in, raya giştî ya dîroknas û zimannasan ev e ku van navan ji navê kurda cuda nine.[38][39] Sedema herî mezin a vê dîtinê vokala kurt e, ku di dawiya van peyvan de ye û di heman demê de parçeyek ji koka gotinê ye. Bi taybetî, peyva Kardu pir bi nakokî ye; gengaz e ku tîpa yekem ê vê peyvê bi tîpa K be, ne ku tîpa K, ku nîşan dide, ya Semîtîk "QRD" (tê wateya "wêrek" an "xurt"), dê tîpa Q diyar dike.[33] Zimanzan hene ku vê yekê parêz dikin, her weha rexne û red dikin.[40] Wekî din, heke peyva kurdî ji peyva farisî Gord hatî wergirtin, mimkun e ku peyva Gord wekî rengek Îranîzandî ya navekî wek Kardu ya herêmî (an Qardu) were dîtin.[33]

Ziman[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Zimanê kurdî

Zimanê kurdan, komziman in ku gelek ziman an jî zarava tên axiftin. Kurdî ji şêwezarên sereke yên kurmancî, soranî, kurdîyi başûrî, zazakî û goranî pêk tê. Roja îro Kurd xwedî alavên ragihandinê ye, bi taybetî li herêma Kurdistana Iraqa Federal; televîzyon, radyo, înternet, pirtûk, rojname û kovarên Kurdî gelek hene. Li Başûrê Kurdistanê jî kurdî bûye zimanê dibistanan.

Dîrok[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Dîroka Kurdistanê

Kurd neteweyeke kevnare ye. Li gorî hin pispor û dîroknasan, kurd bi Med û mediyan ve girêdayî ne, lê bi temamî ne aşkira ye. Ji mêj ve xwedî xet, nivîsandin û çandê bûne û mil bi milê neteweyên din ji bo pêşxistina çand û zanista xwe pêngav avêtine. Lê, piraniya cih û warên wî yên dîrokî ji ber derbasbûna demê û guherînên li cîhanê nemaze piştî îslamiyetê bandora ereban û dûgelên wan ji holê rabûne û têk çûne. Ev nivîs û nivîskarên ku mane jî girîngtirîn belge ne ji bo pêşandana şanî û dirûvê çanda netewe û welatparêzên kurd.

Serdema Antîk[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Çiyayên Zagrosê di navbera tixûbên Tirkiye û Îrana îroyîn de

Li tableteke kîl ya sumerî ji hezarsala 3yem b.z. qala "Axa Karda" hatiye kirin. Li vê axê "mirovên Su" yên li herêmên başûrê Gola Wanê rûniştîbûn dijîn: Têkîliyeke zimannasiyê di navbera "kurd" û "karda" de ne diyar e lê belê tê fikirîn ku eleqayek di navbera wan de gengaz e.[41] Tabletên din ên kîl bi sumerî gelên di axa karda de jiyane wek Qarduçî û Qurtî bi nav kirine.[42] Ji hêla etîmolojiyê têkîliya peyva Karda/Qardu bi têgiha Urartûyê ya bi suryankî û bi têgiha Araratê ya bi îbranî re heye.[43]

Tên gumankirin Qartî an Qartas -ên di çiyayên bakûrê Mezopotamyayê de niştecîh bûn- bi îhtîmalekê pêşiyên kurdan in. Akadî di dawiya hezarsala 3em b.z. de ji aliyê koçberên ji herêma Qartas ve hatine erîşkirin û ew wek Gutî bi nav kirine. Wan di 2150an b.z. de Mezopotamya feth kiriye û bi 21 mîran re hikûm kiriye heta Utu-hengel -mîrê sumeriyan- ew têk birin.[44]

Li gorî gelek kurdan, pêşiyên wan ji medan -xelkeke îranî ya kevn[45]- hatiye û herwiha salnameyeke ku digihîje sala 612an -di vê salê de payitexta asûran a Nînewayê ji aliyê medan ve hatiye fethkirin- ji aliye kurdan ve tê bikaranîn.[46]

Îdiaya esla kurdan a ji medan di merşa wan de jî derbas dibe: "Em xortên Med û Keyxesrew in"[47] Lêbelê, MacKenzie û Asatrian li dijî têkîliya zimanê medî û kurdî derdikevin.[48][49] Ji aliyê din ve kurdî wek zimanê medî şaxeke zimanên îranî yên bakurê rojavayê pêk tîne.[50][51] Hin lêkolîner kardoxên serbixwe wek pêşiyên kurdan difikirin,[52] ên din jî kîrtiyan çêtir digirin.[53] Lêbelê, rastî têgiha kurd herî pêşîn di sedsala 7an de di çavkaniyên erebî de tên.[54] Destanên wek Şahname û Kar-Namag i Ardashir i Pabagan ya bi farsiya navîn, pirtûkên ji dema ewîliya îslamê, û çavkaniyên din ên îslamê nimûneyên pêşîn ên navê kurd dide.[55] Esla kurdan ya etnîkî curbicur in.[13]

Di Kar-Namag i Ardashir i Pabagan de -nesîreke kurt a bi farsiya navîn hatiye nivîsîn- hatiye vegotin ku li dema Împeratoriya Sasaniyan Erdeşîrê Yekê li dijî kurdan û seroka wan, Madîg, şer kiriye. Tevî ku di destpêkê de têk çûye jî, Erdeşîrê Yekê di serîtewandina kurdan de bi ser ketiye.[56] Di nameyeke Erdeşîrê Yekê ji dijminê xwe yê Erdevan V ku di heman berhemê de hatiye vegotin stendibû de ew jî wek kurdekî hatiye nîşandan.

Te qasê tu nikarî bicû gez kiriye,
û te mirina xwe di destê xwe afirandiye,
Hey kurê kurdan, di kona kurdan de hatiye mezinkirin,
Kê destûr da te wê tacê deynî ser serê xwe.[57]

Di vê demê de bikaranîna têgiha kurd bi îhtimaleke gelek mezin têgiheke civakî bû ku ji dêla komeke etnîk a eşkere ji bo koçberên îraniya bakurê rojava dihat bikaranîn.[58]

Herwiha di 360an b.z. de mîrê sasaniyan Şepûrê Duyêm ji bo fethkirina bajarê Bezabdeyê -Cizîra îro- êrişî parêzgeha romê ya Zawdexê kiriye. Bajar bi hêz hatibû xurtkirin û ji aliyê sê lejyonan û gelek tîrvanên kurd ve hatibû parastin.[59] Piştî dorpêçeke dirêj û dijwar, Şepûrê Duyêmî dîwar hilweşandine, bajar feth kiriye û hemû parêzvanên wê qetil kirine. Dûre wî, vî bajarê stratejîk tamîr kiriye, leşkerên xwe yên çêtirîn di bajêr de bi cih kirine.[59]

Îhtimal e ku Qadishaye, yên ji hêla Kavadê Yekê ve di Singarayê de hatine bicihkirin, kurd bûn[60] û wan Ebd el-Mesîhê şêhîd perestibû.[61] Qadishaye li dijî Sasaniyan serhildan kir û hemû axên farisî talan kirin. Dûre ew bi ereb û ermeniyan re beşdarî şerê Sasaniyan li dijî Bîzansê bûn.[62]

Nivîseke nivîskarekî meçhûl a ji sedsala 7an jî heye, ku di derheqê Mar Qardax, şehîdê Xiristiyanan, de hatiye nivîsîn. Mar Qardax di sedsala 4an de di dema serdestiya Şepûrê Duyem de jiyabû, û tê gotin ku ew rastî Mar Ebdişoyê metran û şêhîd hatiye. Piştî lêpirsîna Mar Qardax û leşkerên wî di derheqê eslê Abdişoyî de, wî gotiye dê û bavên xwe di rastiya xwe de ji gundê asûran ê bi navê Hazzayê ne lê ew hatine biderkirin, û piştre li Tamanonê, gundekî li axa kurdan ê ku tê terîfkirin li derdora Çiyayê Cûdiyê ye, niştecîh bûn.[63]

Serdema Navîn[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Selahedînê Eyûbî, damezrînerê Dewleta Eyûbiyan li Rojhilatê Navîn

Çavkaniyên suryanî yên ewil ji bo kurdan Hurdanaye, Kurdanaye, Kurdaye bi kar anîne. Li gorî Mîxaîlê Mezin, hurdanaye ji erebên tayaye veqetiyabû û hewara xwe bir bo Theofîlusî, împaratorê bîzansê. Ew herwiha qala leşkerên parsî yên ku li hêrema Qardu li dijî Musayî, serokê hurdanayeyan, di sala 841an de şer kiribû dike. Li gorî Bar Hebreausî, mîrekî kurdanayeyan hebû û wî di sala 829an de li dijî ereban serî hilda. Mîxaîlê Mezin ew wek pagan, mirîdên mehdî û pisporên magî hesibandin. Mehdiyê wan xwe wek Îsa û Rihê pîroz bi nav kiriye.[64]

Di destpêka Serdema Navîn de kurd di çavkaniyên erebî de bi awayekî belawela xuya dikin, û ev têgih hingê jî ji bo xelkekî taybet nedihat bikaranîn; şûna wê, wê têgihê nişanî eşîrên koçer ên îraniyên rojavayî dida, ku ev eşîr ji parsan cûda bû. Lê dîsa jî di Serdema Navîn a Bilind de nasnameya kurdan a etnikî her ku diçû dihat holê. Digel ku têgih bi awayekî civakî jî dihat bikaranîn,[65] mirov dikare delîlên eşkere yên nasname û hevkariya kurdan a etnikî di nivîsên ji sedsala 12 û 13an de bibîne.[66] Ji sedsala 11an û pê ve têgiha kurd bi eşkereyî wekî etnonîm tê diyarkirin û hevwatetiya wê bi kategoriya etnografîk a koçber re nîne.[67] Teberiyî nivîsiye ku di sala 639an de Hormuzanî, generalekî Sasaniyan ê ji malbateke mîrzade, li dijî dagirkerên Îslamê li Xûzistanê şer kiriye, û bang li kurdan kiribû ku di wî şerî de alîkariya wî bikin.[68] Lêbelê, ew têk çûne û ketine bin serweriya Îslamê.

Di sala 838an de serokekî kurd ê li Mûsilê, bi navê Mîr Ceferî, li dijî xîlafeta El-Mutasimî serî hilda, yê ku li dijî serhildanê fermandarê Îtex şandiye. Îtex di vî şerî de bi ser ket û piraniya kurdan îdam kirin.[69][70] Li dawiyê ereban herêmên kurdan feth kirine û hêdî hêdî piraniya kurdan anîne Îslamê, û pir caran kurd di nav leşkerên xwe de bi cih kirine, yek ji wan jî Hemdaniyan in, ku endamên malbata wan ên mîrzade bi gelemperî bi kurdan re zewicîne.[71][72]

Di sala 934an de xanedana Daylamite Biweyhî hatiye damezrandin, û paşê jî wan piraniya Îran û Iraqa îroyîn feth kirine. Di dema serweriya vê xanedanê de Bedr ibn Hasanwaih, serokeşîr û serwerê kurd, xwe wekî yek ji giringtirîn emîrên wê demê da qebulkirin.[73]

Di sedsalên 10-12an de çend serwerî û xanedanên kurdan hatine damezrandin, ku li Kurdistanê û deverên cîran hikûm kirine:

Dewleta Eyûbiyan xanedaneke misilman ya kurd bû, ku ji aliyê Selahedînê Eyûbî ve hatiye damezrandin.
  • Şedadî (951–1174) li hin deverên Ermenistan û Arrana îroyîn hikûm kiriye.[74]
  • Rewadî (955-1221) li hin deverên Azerbaycanê hikûm kiriye.[75]
  • Heseneweyhî (959–1015) li rojavayê Îranê û Mezopotamyaya jorîn hikûm kiriye.[76]
  • Merwanî (990–1096) li rojhilatê Anatolyayê hikûm kiriye.[77]
  • Enazî (990-1117) li rojavayê Îranê û Mezopotamyaya jorîn (ya paşî Heseneweyhî hatiye) hikûm kiriye.[78]
  • Hezarhespî (1148–1424) li başûrê rojavayê yê Îranê hikûm kiriye.[79]
  • Dewleta Eyûbiyan (1171-1341) li Misr, Sûriye, Mezopotamyayê jorîn û parçeyên din ên başûrê rojhilatê Anatolyayê û li Nîvgirava Erebistanê hikûm kiriye.[80]

Ji ber dagirkeriya tirkan a Anatolyayê di sedsala 11an de xanedanên kurd hilweşiyane û beşdarî xanedana selcûqiyan bûne. Piştî vê demê kurd di nav artêşên Zengiyan de gelek cih girtine.[81] Piştî Zengiyan, bi rêveberiya Selahedînî Dewleta Eyûbiyan di sala 1171an de hatiye damezrandin. Selahedînî ji bo fethkirina Qudisê ji destê xaçperestan di Şerê Hattinê de serokatiya misilmanan kiriye; herwiha gelek caran li dijî Heşhaşiyan jî şer kiriye. Dewleta Eyûbiyan heya sala 1341an dom kiriye û di dagirkirina mongoliyan de têk çûye.

Serdema Sefewiyan[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Şerrvanên kurd ji aliyê Frank Feller ve

Xanedana Sefewiyan, ya di sala 1501an de hatiye damezrandin, warê kurdan jî bi dest xistiye. Bi rastî eslê vê malbatê digihîje kurdekî bi navê Pîroz Şah Zêrînkuleh, esilzadeyekî ku di sedsala 11an de ji Kurdistanê bar kiriye Erdebîlê.[82][83] Şerê Ebexê, ku di sala 1514an de li Parêzgeha Azerbaycana rojava ya Îranê bi dawî bûye, destpêka Şerên Osmanî-Farisî yên di navbera Sefewiya Îranê (û xanedanên Îranê yên peyhatî) û Osmaniyan de bûye. Ji bo 300 salên bê, piraniya kurdan xwe li heremên ku di dema Şerên Osmanî-Farisî de di navbera Osmanî û Îranê de gelek caran hatine dest guherandin dijîn dît.

Şahê Sefewiyan ê Îsmaîl I (s. 1501-1524) serhildaneke êzîdiyan a ku ji sala 1506an heta 1510an dom kiriye, dawî anî. Piştî sedsalekê Şerê Dimdimê çêbû, ku Şahê Sefewiyan ê Ebas I (s. 1588-1629) serhildana ku bi serokê kurd ê Emîrxan Lepzerîn ve hatiye serokatîkirin bi serfirazî dawî aniye. Piştre gelek kurd hatine sirgûnkirin Xorasanê, ne tenê ji bo qelskirina kurdan, lê di heman demê de jî ji bo parastina sînorê rojhilatê ji dagirkirina eşîrên afganî û tirkmen.[84] Xelkên din ên wek ermenî, gurcî û çerkez jî bi darê zorê ji hêla Ebas I û xelefên wî ve hatine sirgûnkirin.[85][86][87][88][89]

Kurdên Xorasanê, ku hêjmara wan nêzîkê 700.000 in, hîn jî zaravayê kurdiya kurmancî bi kar tînin.[90][91] Çend kurdên esilzade xizmeta Sefewiyan kiriye û di nav wan de hatine asteke baş, yek ji wan jî Şêx Elîxanê Zengenê ye, ku ji sala 1669an heta 1689an wek wezîrê mezin ê şah Suleyman I (s. 1666–1694) xebitiye. Ji ber hewildanên wî yên ji bo reformkirina aboriya Îranê, di dîroknivîsa nûjen de jê re "Sefewî Emîr Kebîr" tê gotin.[92] Herwiha kurê wî, Şahqulîxanê Zengenê, jî ji sala 1707an heta sala 1716an wek wezîrê mezin xizmet kiriye. Siyasetmedarekî kurd ê din, Genc Elîxan, hevalekî nêzîk ê Ebas I bû, û di parêzgehên têvel de walîtî kiriye û ji bo xizmeta wî ya dilsoz dihat zanîn.

Serdema Zend[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Kerîmxanê Zend, serokê Xanedana Zend yê Lekî

Piştî hilweşîna Safewiyan, Îran ketiye bin destê Împeratoriya Efşarî ku di dema xwe ya zêrîn de ji aliyê Nadir Şah ve hatiye hikûmkirin. Piştî mirina Nadîr Şah, Îran ketiye nav şerekî navxweyî, gelek serok hewl dane ku desthilata wî welatî bigirin. Di dawiyê de Kerîmxanê Zend, generalekî lekî yê eşîra Zend, desthilatê bi dest xistiye.[93] Hingê di serdema Kerîmxanî de welat dewlemend bûye; huner pêş ve çûye, û têkiliyên navneteweyî jî hatine xurtkirin.[94] Kerîmxan wekî serokekî ku bi xelkê xwe re eleqedar bûye hatiye vegotin û sernavê Wekilê Xelkê lê hatiye kirin. Piştî Şerê Osmanî-Îranî (1775-76) Kerîmxan karibûye ji bo çend salan desthilatê Besreyê di Iraqa Osmaniyan de bigire.[95][96]

Bingeh û rehên kurdan[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Kurd neteweyeke îranî ne û dîroka wan diçe sê hezar sal berî zayînê. Li gorî belgeyên dîrokî yên ku di destên me de hene; kurd li quntara çiyayên Zagrosê bi navên "Gûtî", "Lolo", "Kasî", "Mîtanî", "Sobar", "Nayrî", "Manayî", "Kardox" û "Xaldî" û bi piranî di koçberiyê de jiyane. Paşê di salên 700 heta 550yê berî zayînê de dewleteke bi hêz a bi navê Med damezirandine.

Sazkirina dewletên Med û Hexamenişiyan[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Li gorî hin ji dîroknasan, ariyayî di hezareya sêyem a berî zayînê de li başûrê Rûsyayê bi ser bakurê Qefqaz û Deryaya Reş re koçbernî rojavayê Asyayê bûne. Li wir jî ew bûna du beş. Beşek ji wan çûye Ewrûpayê û netewey; ên Ewropayî yên niha paşmaya wê beşê ne. Beşa din jî çûye Rojavaya Navîn û bi maweyeke hezar salî li wir mane. Paşê jî berê xwe dane bakurê Îranê. Piştî demekê ew beş jî bi xwe bû du deste. Desteyek çû Hindê û li Pencabê bi cih bû. Gelê Hindistanê paşmaya wê desteyê ye. Desteya din jî li Îranê belav bû. Wan bi navê "îranî" deng veda. Ew desteya ku li Îranê niştecih bûn û wekî "pars" deng dan. Yên din jî ku her bi awayekî koçber jiyan û li ser çiyayên Zagros û Ararat belav bûn jî, dewleteke bi navê Med damezirandin. Faris jî pêş ketin û wan jî dewleteke bi navê Hexamenişîn pêk anîn û wan Dewleta Medya di sala 550yê berî zayînê de têk birin û pûç kirin. Vêca koka farisan diçe ser hexamenişiyan û ya kurdan jî diçe ser medan.

Çand û huner[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Zargotin û Mîtolojî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Rovî, lehengeke gelember ya di Çîrokên kurdî de

Kurd xwedî kevneşopiyeke zargotinê ya dewlemend in, ku heta van demên dawiyê bi piranî bi axaftin an jî kilaman ji nifşekê derbasî yê din bûye. Her çend e ku hin çîrokên nivîskarên Kurd li seranserê Kurdistanê baş dihat zanîn; piraniya çîrokên hatine vegotin tenê di sedsala 20an û 21an de hatine nivîsîn. Tê bawerkirin piraniya wan ji sedsalan gihaştine heta îro.

Armanc û şêwaza wan cûr bi cûr in, di nav zargotina kurdan de mirov dikare çîrokên di derbarê xweza, ajalên antropomorfîk, evîn, lehengên baş û xirab, afirandiyên mîtolojîk û jiyana rojane de bibîne. Mirov dikare di çandên din de jî hin ji van lehengên mîtolojîk mîna Sîmir, Şahmaran û Kawayê Hesinker bibîne, nexasim di Mîtolojiya Îranî de. Her wiha hin çîrok tenê li ser şahiyê ye, û hinên din jî li ser perwerdeyî û dîn in.[97]

Dibe ku hêmana herî tê dubarekirin rovî bibe, ew bi fêlbazî û jîrîtiya xwe bi ser hemû cûreyên kêm hişmend dikeve, her wiha bi gelemperî di dawiyê de têk diçe.[97] Mijareke din a gelemper di zargotina kurdan de jî eslê eşîran e. Çîrokbêj li pêşberî temaşevanên ku carinan bi tevahiya gundekî pêk tê, çîrokên xwe pêşkêş dikin. Mirovên ji derveyî herêmê ji bo guhdarîkirina çîrokan rêwîtiyê dikin û çîrokbêj bixwe diçin gundên din da ku çîrokên xwe belav bikin. Ev çîrok bi taybetî di zivistanê de geş dibin ji ber ku bi evarî mirov di hindurê malê de dimînin û peydakirina şahiyê hingê dijwar e.[97] Ev çirok bi komên kurd ên heterojen re li hev tên û digel ku hin çîrok û hêman bi gelemperî li seranserê Kurdistanê tên dîtin, yên din jî xweserî herêmekê ne û girêdayî bi herêm, dîn û zaravaya xwe ve ne. Dibe ku mînaka vê ya herî baş cihûyên kurd ên Zaxoyê bin; li hemberî çîrokbêjên wan ên jêhatî li hemû deveran ji ber kevneşopiyeke devkî ya bêhempa rêz tê girtin.[98] Mînakên din jî mîtolojiya ezîdiyan,[99] û çîrokên kurdên Dêrsimê ne, ku di bin bandora ermeniyan de mane.[100]

Piştî derbeya 1980an di dema qedexekirina zimanê kurdî de dengê dengbêj û çîrokbêjan hatiye birîn, û gelek çîrok ketine talûkeya tunnebûnê. Di sala 1991an de qedexeya zimên hatiye rakirin, lê dîsa jî çîrokbêjiya kevneşopî tesîreke neyînî ji gelek televîzyon û radyoyan girtiye.[101] Lêbelê, hin nivîskaran di parastina van çîrokan de gavên mezin avêtine.

Deq[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Deq, li ser laşê jineke kurd

Herçend Îslama Sunnî destûra deqên mayinde nede jî, xemilandina laşên bi deqan di nav kurdan de berbelav e ji ber vê hindê tê texmînkirin van deqên kevneşopî ji demên berî Îslamê mane.[102]

Hibira deqan bi tevlîkirina şîrê jineke nû keçik aniye, kezeba ajalan, tenî, û hin tiştên din tê çekirin.[103] Deq li ser çerm bi bikaranîna derziyan tê nexşandin û binê çerm tê qulkirin. Wate û armancên deqan cûr bi cûr in, mînak; parastina li dijî xirabî an nexweşiyê, nîşana bedewiyê û girêdana eşîrê... Sembolîzma dînî jî di nava deqên kurd yên kevneşopî û nûjen de berbelav e. Deq ji li ser laşê mêran zêdetir li ser laşê jinan tê dîtin, û bi gelemperî li ser ling, çene, enî û derên laş ên din tê nexşandin.[102][104]

Populerbûna kevneşopiya deqên mayinde di nav nifşên kurdan yên nû de pir kêm bûye. Lêbelê deqên nûjen zêdetir dibin, û deqên demkî hê jî mîna rêzgiriya çandê di rojên giring (wekî şevê hinnê) de tên lêkirin.[102]

Avahîsazî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Pira Dehderî ya Merwanî li Amedê

Gundên kurdan ên kevneşopî xwedan xaniyên hêsan e, ji herriyê tê çêkirin. Bi gelemperî, banên malan rast û textîn in. Heke gund li ser çiyayê hatibe avakirin, banê xeniyekî dibe hewşa xaniyê bilindtir. Lêbelê xaniyên bi banên wek kewara mêşan mîna yên li Herranê jî hene.

Bi sedsalan gelek avahîsaziyên kurd yên nuwaze bi şêwazên cûrbicûr hatine avakirin. Kurdistan bi mînakên avahîsaziyê yên kevnar ji Îran, Roma, Grek û Semîtîk serbilind e, ku yên herî navdar Bêstûn û Taqe Bostan li Kirmaşanê, Textê Silêman li nêzîkê Tekabê, Çiyayê Nemrûdê li nêzî Semsûrê û Kelehên Hewlêr û Amedê ne.

Yekem nimûneyên avahîsaziyên kurd ên rastîn, yên ku heta niha gihaştine, di sedsala 11an de hatine avakirin. Nimûneyên herî kevn ji Pira Dehderî ya Merwaniyan li Amedê, Mizgefta Menûçêhr ya Şedadiyan li Aniyê,[105] û Kelha Kurd ya li nêzîkê Himsê pêk tên[106].

Kumbedên Lalişê

Di sedsalên 12 û 13an de Dewleta Eyûbî di bandora pêşiyê wan ê Fatimî, û reqîbê wan ê Xaçparêzan de gelek avahî li seranserê Rojhilata Navîn ava kirine û her wiha teknîkên xwe jî pêş ve xistine.[107] Jinên malbata Eyûbî di parastina avahiyên nû de roleke giring girtine.[108] Berhemên herî navdar ên Eyûbî Mizgefta Xelîl el-Rehman, ya ku Gola el-Rehman a li Rihayê dorpêç dike, Kelha Qahîreyê[109] û piraniya beşên Kelha Helebê ne.[110] Beşa giring a din ji mîrasa avahîsaziyê ya kurd bi banê xwe yê konîk a orîjînal herêmê hecê yê ezîdiyan Lalîş e, ku ji dawiya sedsala 12an/destpêka 13an heta niha gihaştiye. Di serdemên li pey de jî, serokên kurd û dewlet û emîrîtiyên wan li dinyayê şopa xwe bi forma mizgeft, keleş û bircan hiştine. Hin ji wan xirab bûne, hinek din jî bi armanca mîrasa kurd a çandî ji holê rakirinê hatine hilweşandin wekî mînak Birca Belek ya Emîrîtiya Botan e. Mînakên navdar Kela Xoşabê ji sedsala 17-an,[111] Kela Şerwanê ya ji destpêka sedsala 18an, û Pira Dêrîn a Elwen li Xaneqînê ji sedsala 19an.

Ya herî navdar Qesra Îshaq Paşa li Bazid e, ku ev avahî bi bandorên mezin ji her du kevneşopên mîmariya anatolî û îranî hatiye avakirin. Avakirina Qesrê di sala 1685an de bi serokatiya Çolak Ebdî Paşa, begekî împeratoriya Osmanî, dest pê kiribû û avahî di sala 1784an de ji hêla neviyê wî, Îsheq Paşa ve hatiye xilaskirin.[112][113] Bi qasî 100 jûreyên di nav de mizgeft, odeyên xwaringehê û zîndanan pêk tê û bi şekirinên hêja hatine xemilandin, ev Qesr xwedî nasnameyekê ye ku yek ji baştirîn mînaka avahîsaziya serdema Osmaniyan û ya Anatolyayê ye.

Di salên dawî de, Hikûmeta Herêma Kurdistanê çend avahiyên dîrokî wek Kela Hewlêrê û Mînareya Mudhafaria nû kiriye.[114]

Wêjeya kurdî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Wêjeya kurdî

Pêjgeha kurd[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Pêjgeha kurd

Muzîka kurdî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Muzîka kurdî

Civak û jiyana kurdan[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Kurdistan ji ber ku cihekî çiyayî ye, daristanên wê pir in û heta ku dilê mirov bixwaze tavgeh, çem û rûbarên wê jî hene. Ligel van jî ji bo çandiniyê jî gelekî bikêr e. Ev gişt bûne sedema vê yekê ku kurd berê xwe bidin çandinî û ajeldariyê (sewaldariyê) û debara xwe bi vê yekê bikin.

Ya ku diyar e, ji ber ajeldariyê jiyaneke neteweya kurdan a koçber hebûye û her tim çûne zozanan. Jiyana wan li ser pişta çarsiman bûye û li ku cihekî xweş dîtine li wir danîne û maweyekê li wir mane. Ji sewalên xwe havilên qenc girtine û ji hiriya wan ji xwe re cil û ber, kepenek, gore û hwd çêkirine.

Zarokên Kurd

Ji şîrê wan ji xwe re penîr, mast, rûn û hwd girtine. Her karê ku ji destê wan hatiye kirine û hêdî hêdî berhemên xwe ji bo nifşên piştî xwe bi cih hêlane.

Ji bo ku jiyaneke neteweya kurdan a ajeldarî hebûye, diyar e ku di destpêkê de li çiyayan jiyaye.

Ji bo xwedîkirina sewalên xwe li rastî gelek kend û kospan hatiye û ji bo parastina sewalên xwe canê xwe avêtiye xetereyê. Li dijî dijmin, neyar û ajalan şer kiriye. Ji ber van sedeman kurd di pile û payeya yekem de netirs (bi xêret), wêrek û dilêr bûye. Her wisa şerker e û di tu şert û mercan de natirse.

Piştî ku gelê kurd li deşt û çiyayan bi vî rengî jiyaye, hêdî hêdî li hin cihan stiriye ûniştecih bûye. ligel çandiniyê sewalvanî jî kiriye. Lewre mijûlî avedaniyê bûye û ligel vê yekê jî fêrî xet û nivîsînê bûye.

Hêdî hêdî mil bi milê neteweyên din ên ariyayî ji bo pêşxistina çand û wêjeya xwe hewl daye û têkoşiyaye û kemiliye.

Kurdên Zaza li Diyarbekir (Kurdistan), 1881

Ely Bannister Soane ku yek ji rojhilatnasan e, di geştnameya xwe de dibêje: "Kurd zor camêr, wêrek û netirs in, pir ji nêçîr û yariyan hez dikin. Ew dixwazin li deşt û çiyan bijîn. Ji bindestî û koletiyê hez nakin û jê aciz in. Gotina wan yek e. Gelekî cesûr û jêrek in. Zû fêrî ziman, kar û pîşeyan dibin. Gelekî jiax û niştimana xwe hez dikin û xwe li serî didin kuştin. Kurd gelekî bexşende, dilovan, dilêr, camêr, lêbor, mêvandar û mêvanperwer in. Di nav kurdan de jin xwedî payeyeke berz in û zilamê kurdan gelekî rêz û hurmetê dide jiyana xwe. Di pêkanîna karekî de jê dipirse,. Jin jî mil bi milê zilaman dixebitin. di cotkirin, ajeldarî, maldarî, zarokxwedîkirin û xermanê de mil bi milê zilamê xwe dixebite. Jina kurd gelek bi namûs û damenpak e ku dawa wê pîs bibe jî wê dikujin. Keç bi dilê xwe dizewice. Dildarî reşbelek (cergûbez: di govendê de destênhevgirtina jin û mêran) di nava kurdan de bi nav û deng e û hemû ji şahî, dawet û govendê hez dikin. Ew vê yekê nîşan didin ku kurd diltêr, rûxweş, bi hiş, zana û wêrek in."[çavkanî hewce ye]

Dîn[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Dînên kurdan

Neteweya kurdan di her serdemê de li ser ayîn û baweriyekê bûne. Wekî hemû neteweyên din ên ariyayî di şefeqa dîrokê de baweriya kurdan jî bi Xwedê hebûye û ew perestine. Her wiha bi perestina heyv, roj, stêrk, agir, av, ba, birûsk û tiştên bi vî rengî mijûl kirine. Wan di destpêkê de laşên miriyên xwe binax nekirine. Wan laşên miriyên xwe danîne ser latekî lûtkeyan da ku laşxwir wan bixwin. Bi vî awayî wan xwestiye ku dîsa bikevin nava laşê giyaneweran. Lê paşê ev rêbaz ji holê rakirine û laşê miriyên xwe pêçane û li çiyayan di bin axê de veşartine.

Kurd û zerdeştîtî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Zerdeştîtî

Paşê ji malbata Espîtmanî ya Medyayê kesekî bi navê Zerdeşt peyda bûye û bangî gel kiriye ku Xwedayê tek û teniya biparêzin û baweriyê pê bînin. Gel jî bawerî bi wî aniye û ayîna wî qebûl kiriye. Rêz û rêçikên wî bi kar anîne.

Kurd û Îslam[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Pîreke kurdê misilman nimêj dike.

Piştî ku ola Îslamê li Kurdistanê belav bû piraniya neteweya kurdan bawerî pê anî û bûne Misilman.

Şûn û warê kurdan[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Kurdistan
Nexşeyeke kevnare ku tê de navê Kurdistanê (bi fr: Curdistan) xuya ye. Ev nexşe di sala 1684an de hatiye çapkirin.

Ew şûn û warê ku kurd lê dijîn jê re dibêjin Kurdistan. Di pirtûka Dairetûl Mearifail Îslamî[çavkanî hewce ye] de tê gotin ku Kurdistan parçe-erdekî biçûk e ku ketiye başûrê Rojhilat. Ew ji Loristanê dest pê dike heta meletî dirêj dibe û diçe bakurê Rojava. Dr. Mihemed Muîn dibêje: "Kurdistan parçe-erdek e ku ketiye Asyaya Rojava û di navbera dewletên Îran, Iraq, Tirkiye, Sûriye û Rûsyayê de hatiye parçekirin. Çiqas ku dilê te bixwaze dewlemend e. Xezîneyên wekî av, petrol, sifir (mis), hesin, cîwe (ciwa) zêde tê de heye. Gotina Kurdistan di zimanê selçûqiyan de bi nav û deng bûye. "Hemdulah Mestûfî' ev bajar wekî bajarên Kurdistanê bi êv kirine: Alanî, Elîşter, Behar, Xeftiyan, Derbendî Tacxatûn, Derbendî Zengî, Dibîl, Dînewer, Sultan Avay, Şarezûr, Kengwer, Qirmîsîn, Kirind û Xoşan, Maydeşt, Hersîn û Westam."[çavkanî hewce ye]

Niştecihên kurd li parêzgehên Kurdistanê (1985)[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Parêzgeh Kurd (% ji niştecihan) [115]
Silêmanî 99%
Hewlêr 89%
Îlam 85%
Kurdistan 85%
Hekarî 97%
Kirmaşan 83%
Luristan 78%
Sêrt 88%
Dihok 83%
Bidlîs 92%
Mêrdîn 85%
Diyarbekir 89%
Wan 93%
Riha 58%
Kerkûk 85%
Erzîrom 27%
Mûsil 45%

Malbata kurdan[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Searchtool.svg Gotara bingehîn: Qewmên Kurdî yên Dîrokî
Gel Hoz Zarava Gelhe
Kurmanc Behdînanî Kurmancî ± 20.210.872[116]
Soran Soranî 6.750.000 kes[117]
Dimilî Kird, Kirmanc Dimilî, Kirdkî, Kirmanckî 2.500.000 û 3.500.000[çavkanî hewce ye]
Başûrî Feylî, Sincawî, Kelhûr, Şêxbizin Başûrî 3–5 milyon [1]
Hewramanî Şebekî Goranî 1.2 milyon [çavkanî hewce ye]
Kurdên Anatolyayê Kurdî, Romî
Kurdên Xorasanê Kurdî, Farisî

Galerî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

  • Mercier. Kurde (Asie) ji hêla Auguste Wahlen ve, 1843

  • Şerrvanên kurd ji hêla Amadeo Preziosi ve.

  • Jinên kurd, ermenî û tirk bi cilên xwe yên kevneşopî, 1873.

  • Kurdên Zaxoyê ji hêla Albert Kahn, salên 1910an.

  • Siwariyên kurd ên di geliyê çiyayên Qefqasyayê de (The New York Times, 24ê kanûna paşîn 1915).

  • Jineke kurd a ji Kerkûkê, 1922.

  • Serêşîrekî kurd.

  • Jineke kurd a ji Pîranşarê, Îran, Antoin Sevruguin.

  • Merekî kurd ê li ser hespê, 1974.

  • Mêrekî kurd ê bi cilên kevneşopî, Hewlêr.

  • Zarokeke kurd a ji Mêrdînê.

  • Zarokên kurd bi cil û bergên kurdan

Mijarên têkildar[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Çavkanî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Ev gotar ji agahiyên naveroka gotara wekhev a Wîkîpediyaya îngilîzî pêk tê.
  1. ↑ a b c "The Kurdish population". Kurdish Institute of Paris. 12 kanûna paşîn 2017. Ji orîjînalê di 18 adar 2020 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 18 adar 2020.
  2. ↑ a b World Factbook (Çapa Online). Langley, Virginia: US Central Intelligence Agency. 2015. ISSN 1553-8133. Ji orîjînalê di 10 gulan 2013 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 2 tebax 2015. A rough estimate in this edition has populations of 14.3 million in Turkey, 8.2 million in Iran, about 5.6 to 7.4 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to approximately 28–30 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. CIA estimates are wekî ku ji tebax 2015 – Turkey: Kurdish 18%, of 81.6 million; Iran: Kurd 10%, of 81.82 million; Iraq: Kurdish 15%-20%, of 37.01 million, Syria: Kurds, Armenians, and other 9.7%, of 17.01 million.
  3. ↑ Yildiz, Kerim; Fryer, Georgina (2004). The Kurds: Culture and Language Rights. Kurdish Human Rights Project. Data: 18% of Turkey, 20% of Iraq, 8% of Iran, 9.6%+ of Syria; plus 1–2 million in neighboring countries and the diaspora
  4. ↑ Ağirdir, Bekir (21 kanûna pêşîn 2008). "Kürtlerin nüfusu 11 milyonda İstanbul"da 2 milyon Kürt yaşıyor – Radikal Dizi". Radikal.com.tr (bi Turkish). Roja wergirtinê: 12 tîrmeh 2013.CS1 maint: unrecognized language (link)
  5. ↑ Volume 2. Dabbagh – Kuwait University. — Iran, page 1111–1112. // Encyclopedia of Modern Middle East & North Africa. Second Edition. Volume 1 — 4. Editor in Chief: Philip Mattar. Associate Editors: Charles E. Butterworth, Neil Caplan, Michael R. Fischbach, Eric Hooglund, Laurie King–Irani, John Ruedy. Farmington Hills: Gale, 2004, 2936 pages. ISBN 9780028657691 "With an estimated population of 67 million in 2004, Iran is one of the most populous countries in the Middle East. ... Iran’s second largest ethnolinguistic minority, the Kurds, make up an estimated 5 percent of the country’s population and reside in the provinces of Kerman and Kurdistan as well as in parts of West Azerbaijan and Ilam. Kurds in Iran are divided along religious lines as Sunni, Shi'ite, or Ahl-e Haqq."
  6. ↑ Hoare, Ben; Parrish, Margaret, eds. (1 adar 2010). "Country Factfiles — Iran". Atlas A–Z (Çapa Fourth). London: Dorling Kindersley Publishing. r. 238. ISBN 9780756658625.

    Population: 74.2 million
    Religions: Shi'a Muslim 93%, Sunni Muslim 6%, other 1%
    Ethnic Mix: Persian 50%, Azari 24%, other 10%, Kurd 8%, Lur and Bakhtiari 8%

    poem stripmarker in |quote= at position 1 (alîkarî)
  7. ↑ Hoare & Parrish, ed. (2010). "Country Factfiles — Iran". Atlas A–Z (Çapa 4th). r. 239.

    Population: 30.7 million
    Religions: Shi'a Muslim 60%, Sunni Muslim 35%, other 5%
    Ethnic Mix: Arab 80%, Kurd 15%, Turkmen 3%, other 2%

    poem stripmarker in |quote= at position 1 (alîkarî)
  8. ↑ Dabrowska, Karen; Hann, Geoff (2008). "Ethnic groups and languages". Iraq Then and Now: A Guide to the Country and Its People. Chalfont St Peter, UK: Bradt Travel Guides. r. 12–13. ISBN 9781841622439. The Iraqi people were once like a necklace, where the thread of nationality united a variety of unique and colourful beads. The Arabs are in the majority, making up at least 75% of the population, while 18% are Kurds and the remaining 7% consists of Assyrians, Turcomans, Armenians and other, smaller minorities Ev çavkaniyên tersiyer vekaranîna agahiyên ku ji çavkaniyên din e, lê ji wan re ne nav e.
  9. ↑ "Iraq". The World Factbook. Ji orîjînalê di 24 kanûna pêşîn 2018 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 26 tebax 2013.
  10. ↑ Hoare & Parrish, ed. (2010). "Country Factfiles — Syria". Atlas A–Z (Çapa 4th). r. 331.

    Population: 21.9 million
    Religions: Sunni Muslim 74%, other Muslim 16%, Christian 10%
    Ethnic Mix: Arab 89%, Kurd 6%, other 3%, Armenian, Turkmen, Circassian 2%

    poem stripmarker in |quote= at position 1 (alîkarî)
  11. ↑ Jacobs Sparks, Karen, ed. (2011). "World Data — Syria". Britannica Book of the Year 2010. Chicago: Encyclopaedia Britannica, Inc. r. 709. ISBN 9781615353668.

    Population (2009): 21,763,000 (Includes 1,200,000 Iraqi refugees and 450,000 long-term Palestinian refugees in mid-2009.)
    Ethnic composition (2000): Syrian Arab 74.9%; Bedouin Arab 7.4%; Kurd 7.3%; Palestinian Arab 3.9%; Armenian 2.7%; other 3.8%.
    Religious affiliation (2000): Muslim c. 86%, of which Sunni c. 74%, Alawite (Shi'i) c. 11%; Christian c. 8%, of which Orthodox c. 5%, Roman Catholicc. 2%; Druze c. 3%; nonreligious/atheist c. 3%.

    poem stripmarker in |quote= at position 1 (alîkarî)
  12. ↑ Van Bruinessen, Martin (1992). "General Information on Kurdistan — Population". Agha, Shaikh and State: The Social and Political Structures of Kurdistan. London: Zed Books. r. 15. ISBN 9781856490184. Syria Here too, divergent estimates are made, but most fluctuate around 8.5% of the population, or just over 600,000 in 1975.
  13. ↑ a b McDowall, David (2004). "Appendix 2. The Kurds of Syria". A Modern History of the Kurds (Çapa Third). London: I.B. Tauris. r. 466. ISBN 9781850434160. Kurds probably constitute between 8 and 10 percent of the population of modern Syria, probably 1.2 and 1.5 million out of total population of an estimated 15.3 million in 1998.
  14. ↑ Lowe, Robert. "Studying the Kurds in Syria: Challenges and Opportunities". Syrian Studies Association Bulletin. Roja wergirtinê: 12 tîrmeh 2013.
  15. ↑ Henriques, John L. Syria: Issues and Historical Background. Nova Science Publishers. ISBN 9781590337639.[rûpel pêwîst e]
  16. ↑ Khasraw Gul, Zana (22 tîrmeh 2013). "Where are the Syrian Kurds heading amidst the civil war in Syria?". openDemocracy.net. openDemocracy. Roja wergirtinê: 4 çiriya paşîn 2013.
  17. ↑ "Syria". Central Intelligence Agency. gulan 2015. Ji orîjînalê di 29 kanûna pêşîn 2017 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 11 gulan 2015.
  18. ↑ "Syria Overview". Minority Rights Group International. çiriya pêşîn 2011. Roja wergirtinê: 14 kanûna paşîn 2014.
  19. ↑ a b c d e f g h i j k l Kopîkirina arşîvê, ji orîjînalê di 9 adar 2013 de hat arşîvkirin, roja wergirtinê: 28 sibat 2013
  20. ↑ Kendal NEZAN. "A brief survey of The History of the Kurds". Fondation-Institut kurde de Paris.
  21. ↑ Bois, Th.; Minorsky, V.; Bois, Th.; Bois, Th.; MacKenzie, D.N.; Bois, Th. "Kurds, Kurdistan." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2009. Brill Online. <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-Excerpt[Girêdan daimî miriye] 1:"The Kurds, a people in the Near East, live at the junction of more or less laicised Turkey"
    • Michael G. Morony, "Iraq After the Muslim Conquest", Gorgias Press LLC, 2005. pg 265: "Kurds were the only smaller ethnic group native to Iraq. As with the Persians, their presence along the northeastern edge of Iraq was merely an extension of their presence in Western Iran. All of the non-Persian, tribal, pastoral, Iranian groups in the foothills and the mountains of the Zagros range along the eastern fringes of Iraq were called Kurds at that time." Şablon:استشهاد ويب
  22. ↑ G. Asatrian, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus, Vol.13, pp.1-58, 2009: "The ancient history of the Kurds, as in case of many other Iranian ethnic groups (Baluchis, etc.), can be reconstructed but in a very tentative and abstract form"
  23. ↑ Michael G. Morony, "Iraq After the Muslim Conquest", Gorgias Press LLC, 2005. pg 265: "Kurds were only small ethnic group native to Iraq. As with the Persians, their presence along the northeastern edge of Iraq was merely an extension of their presence in Western Iran. All of the non-Persian, tribal, pastoral, Iranian groups in the foothills and the mountains of the Zagros range along the eastern fringes of Iraq were called Kurd at that time.
  24. ↑ E. J. van Donzel, "Islamic desk reference ", BRILL, 1994. ISBN 90-04-09738-4. pg 222: "Kurds/Kurdistan: the Kurds are an Iranian people who live mainly at the junction of more or less laicised Turkey, Shi'i Iran, Arab Sunni Iraq and North Syria and the former Soviet Transcaucasia. Several dynasties, such as the Marwanids of Diyarbakir, the Ayyubids, the Shaddadis and possibly the Safawids, as well as prominent personalities, were of Kurdish origin.
  25. ↑ John Limbert, The Origins and Appearance of the Kurds in Pre-Islamic Iran, Iranian Studies, Vol.1, No.2, Spring 1968, pp.41-51. p.41: "In these last areas, the historic road from Baghdad to Hamadan and beyond divides the Kurds from their Iranian cousins, the Lurs."
  26. ↑ RUSSELL, JR 1990 « Pre-Christian Armenian Religion*, dans Aufstieg und Nieder- gang der Romischen Welt, II, 18.4, p. 2679-2692, Berlin-New York, 1990., pg 2691: "A study of the pre-Islamic religion of the Kurds, an Iranian people who inhabited southern parts of Armenia from ancient times to present, has yet to be written"
  27. ↑ Discoveries from Kurdish Looms by Robert D. Biggs, Mary and Leigh Block Gallery, Northwestern University, 1983, p.9 "Ethnically the Kurds are an Iranian people" Girêdana arşîvê 20 adar 2015 li ser Wayback Machine
  28. ↑ Bois, Th., Minorsky, V. and MacKenzie, D.N. "Kurds, Kurdistān". Brill Online. r. 439. The Kurds, an Iranian people of the Near East, live at the junction of (...)CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (link)
  29. ↑ "Kurd". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. 2008. Dîroka gihîştinê: 16 kanûna pêşîn 2008.
  30. ↑ a b "Kurdish Diaspora". Encyclopedia of Diasporas[Girêdan daimî miriye] (PDF). Springer US. 2005. ISBN 9780387299044. Dîroka gihîştinê:18 kanûna pêşîn 2008.
  31. ↑ "Over 22.5 million Kurds live in Turkey, new Turkish statistics reveal". 8 nîsan 2016 Ji arşîv hatî. Dîroka gihîştinê: 26 tîrmeh 2015.
  32. ↑ a b Kreyenbroek, Philip G. (1996). "Religion and Religions in Kurdistan". Kurdish Culture and Identity. Zed Books Ltd. ISBN 1856493296
  33. ↑ a b c d e f g h Limbert, John (1968). "The Origins and Appearance of the Kurds in Pre-Islamic Iran". Iranian Studies. 1: 41–51.
  34. ↑ "Kopiyek arşîv kirin". 8 kanûna pêşîn 2015 Ji arşîv hatî. Dîroka gihîştinê: 2 kanûna pêşîn 2015.
  35. ↑ Olson, Robert (2002). "Kurds". Karen Christensen ve David Levinson (Ed.). Encyclopedia of Modern Asia. 3. New York: Charles Scribner's Sons. ss. 412-415.
  36. ↑ Kârnâmag-î Ardashîr-î Babagân (Beşa 1 û 5), Ji bo wergerandina tirkî binêrin. https://archive.org/details/karnamagiardashiribabagan
  37. ↑ https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.533300/page/n69/mode/2up/search/Kurd (71-77 ibareler)
  38. ↑ G. Asatrian, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus, Vol.13, ss. 1–58, 2009: "Evidently, the most reasonable explanation of this ethnonym must be sought for in its possible connections with the Cyrtii (Cyrtaei) of the Classical authors."
  39. ↑ Ilya Gershevitch, William Bayne Fisher, The Cambridge History of Iran: The Median and Achamenian Periods, 964 ss., Cambridge University Press, 1985, ISBN 0-521-20091-1, ISBN 978-0-521-20091-2, (see footnote of s.257)
  40. ↑ Bois, Th. (2009). "Kurds, Kurdistān". P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel ve W.P. Heinrichs (Ed.). Encyclopaedia of Islam. Brill. Brill Online. Dîroka gihîştinê: 12 sibat 2009.
  41. ↑ Driver, G. R. (1923). "The Name Kurd and its Philological Connexions". Journal of the Royal Asiatic Society. 55 (3): 393–403. doi:10.1017/S0035869X00067605.
  42. ↑ Incorporated, Facts On File (2009). Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East (bi îngilîzî). Infobase Publishing. ISBN 9781438126760. Roja wergirtinê: 30 kanûna paşîn 2017.
  43. ↑ Reynolds, G. S. (2004). "A Reflection on Two Qurʾānic Words (Iblīs and Jūdī), with Attention to the Theories of A. Mingan". Journal of the American Oriental Society. 124 (4): 675–689. doi:10.2307/4132112. JSTOR 4132112.
  44. ↑ Fabbri, Giampietro (2017). "SUPARSTHAS and SWAGWAUTAS Colonisers of the Ancient World. Part I: Origins and early migrations". Journal of Ancient History and Archaeology. 4: 6, 16. ISSN 2360-266X.
  45. ↑ Barbara A. West (1 kanûna paşîn 2009). Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. Infobase Publishing. r. 518. ISBN 978-1-4381-1913-7.
  46. ↑ Frye, Richard Nelson. "IRAN v. PEOPLES OF IRAN (1) A General Survey". Encyclopædia Iranica. Roja wergirtinê: 4 adar 2016.
  47. ↑ Ofra Bengio (15 çiriya paşîn 2014). Kurdish Awakening: Nation Building in a Fragmented Homeland. University of Texas Press. r. 87. ISBN 978-0-292-75813-1.
  48. ↑ Kreyenbroek, P.G. (2000). The Kurds: A contemporary overview. Routledge. r. 54. ISBN 978-0415072656.
  49. ↑ G. Asatrian, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus, Vol.13, pp.1-58, 2009. (p.21)
  50. ↑ Ludwig, Paul, ed. (4 adar 2020). "Kurdish Language". Encyclopædia Iranica.
  51. ↑ D. N. MacKenzie (1961). "The Origins of Kurdish". Transactions of the Philological Society. 60: 68–86. doi:10.1111/j.1467-968X.1961.tb00987.x.
  52. ↑ Gershevitch, I. (1985). The Cambridge History of Iran, Volume 2. Cambridge University Press. r. 257. ISBN 9780521200912.
  53. ↑ Schmitt, Rüdiger (15 kanûna pêşîn 1993). "CYRTIANS". Iranica Online.
  54. ↑ Martin van Bruinessen, "The ethnic identity of the Kurds," in: Ethnic groups in the Republic of Turkey, compiled and edited by Peter Alford Andrews with Rüdiger Benninghaus [=Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Reihe B, Nr.60]. Wiesbaden: Dr. Ludwich Reichert, 1989, pp. 613–21."Archived copy" (PDF). Ji orîjînalê (PDF) di 15 çiriya pêşîn 2015 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 23 hezîran 2015.CS1 maint: archived copy as title (link)
  55. ↑ A. Safrastian, Kurds and Kurdistan, The Harvill Press, 1948, p. 16 and p. 31
  56. ↑ Kârnâmag î Ardashîr î Babagân. Trans. D. D. P. Sanjana. 1896
  57. ↑ Limbert, J. (1968). "The Origins and Appearance of the Kurds in Pre-Islamic Iran". Iranian Studies. 1 (2): 41–51. doi:10.1080/00210866808701350.
  58. ↑ Asatrian, G. (2009). "Prolegemona to the Study of Kurds". Iran and the Caucasus. 13 (1): 1–58. doi:10.1163/160984909x12476379007846.
  59. ↑ a b "The Seven Great Monarchies, by George Rawlinson, The Seventh Monarchy, Part A". Gutenberg.org. Roja wergirtinê: 2 adar 2014.
  60. ↑ Fisher, W. B. (1968). The Cambridge History of Iran, Volume 3, Issue 2. Cambridge University Press. r. 761. ISBN 9780521246934.
  61. ↑ Weiss, Harvey (1986). The Origins of Cities in Dry-Farming Syria and Mesopotamia in the 3rd Millennium B.C. Guilford, Connecticut: Four Quarters Publishing. r. 76. ISBN 9780931500084.
  62. ↑ Fisher, G. (2016). "Writing the History of the "Persian Arabs": The Pre-Islamic Perspective on the "Nasrids" of al-Hirah". Iranian Studies. 49: 247–290. doi:10.1080/00210862.2015.1129763.
  63. ↑ Walker, J. T. (2006). The Legend of Mar Qardagh: Narrative and Christian Heroism in Late Antique Iraq. Berkeley: University of California Press, pp. 26, 52.
  64. ↑ Mouawad, R.J. (1992). "The Kurds and Their Christian Neighbors: The Case of the Orthodox Syriacs". Parole de l'Orient. XVII: 127–141.
  65. ↑ James, Boris. (2006). Uses and Values of the Term Kurd in Arabic Medieval Literary Sources. Seminar at the American University of Beirut, pp. 4, 8, 9.
  66. ↑ James, Boris. (2006). Uses and Values of the Term Kurd in Arabic Medieval Literary Sources. Seminar at the American University of Beirut, pp. 6-7.
  67. ↑ James, Boris (2014). "Arab Ethnonyms( 'Ajam, 'Arab, Badu and Turk): The Kurdish Case as a Paradigm for Thinking about Differences in the Middle Ages". Iranian Studies. 47 (5): 683–712 (see 692). doi:10.1080/00210862.2014.934149.
  68. ↑ al-Tabari. The Conquest of Iraq, Southwestern Persia, and Egypt. Trans. G. H. A. Juynboll. Albany: State University of New York Press, 1989, p. 121.
  69. ↑ T. Bois. (1966). The Kurds. Beirut: Khayat Book & Publishing Company S.A.L., p. 87.
  70. ↑ K. A. Brook. (2009). The Jews of Khazaria. Maryland: Rowman and Littlefield Publishers Inc., p. 184.
  71. ↑ Canard (1986), p. 126
  72. ↑ Kennedy (2004), pp. 266, 269.
  73. ↑ K. M. Ahmed. (2012). The beginnings of ancient Kurdistan (c. 2500-1500 BC) : a historical and cultural synthesis. Leiden University, pp. 502-503.
  74. ↑ A. Peacock (2011) "Shaddadids". Encyclopædia Iranica. Retrieved 7 July 2013.
  75. ↑ Jamie Stokes, Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, Volume 1, Infobase Publishing, 2009, ISBN 978-0-8160-7158-6, p. 382.
  76. ↑ M. Gunter, Michael (2011). Historical dictionary of the Kurds. Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-7507-4.
  77. ↑ C.E. Bosworth, The New Islamic Dynasties, (Columbia University Press, 1996), 89.
  78. ↑ K. M. Ahmad (2011) "Annazids". Encyclopædia Iranica. Retrieved 7 July 2013.
  79. ↑ C. Edmund Bosworth (2003) "Hazāraspids". Encyclopædia Iranica. Retrieved 7 July 2013.
  80. ↑ Humphreys, R. S. "Ayyubids". Encyclopædia Iranica. Roja wergirtinê: 2 kanûna pêşîn 2011.
  81. ↑ F. Robinson. (1996). The Cambridge Illustrated History of the Islamic World. Cambridge: Cambridge University Press, p. 44.
  82. ↑ F. Daftary, "Intellectual Traditions in Islam", I.B. Tauris, 2001. pg 147: "But the origins of the family of Shaykh Safi al-Din go back not to Hijaz but to Kurdistan, from where, seven generations before him, Firuz Shah Zarin-kulah had migrated to Adharbayjan"
  83. ↑ Barry D. Wood, The Tarikh-i Jahanara in the Chester Beatty Library: an illustrated manuscript of the "Anonymous Histories of Shah Isma'il", Islamic Gallery Project, Asian Department Victoria & Albert Museum London, Routledge, Volume 37, Number 1 / March 2004, Pp: 89 - 107.
  84. ↑ A People Without a Country: The Kurds and Kurdistan By Gérard Chaliand, Abdul Rahman Ghassemlou, and Marco Pallis, p. 205.
  85. ↑ Blow, David (2009). Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend. I.B.Tauris. r. 66. ISBN 978-0857716767.
  86. ↑ Aslanian, Sebouh (2011). From the Indian Ocean to the Mediterranean: The Global Trade Networks of Armenian Merchants from New Julfa. California: University of California Press. r. 1. ISBN 978-0520947573.
  87. ↑ Bournoutian, George (2002). A Concise History of the Armenian People: (from Ancient Times to the Present) (Çapa 2 ed). Mazda Publishers. r. 208. ISBN 978-1568591414. |edition= has extra text (alîkarî)
  88. ↑ Mikaberidze, Alexander (2015). Historical Dictionary of Georgia (Çapa 2 ed). Rowman & Littlefield. r. 291, 536. ISBN 978-1442241466. |edition= has extra text (alîkarî)
  89. ↑ Floor, Willem; Herzig, Edmund (2012). Iran and the World in the Safavid Age. I.B.Tauris. r. 479. ISBN 978-1850439301.
  90. ↑ "The cultural situation of the Kurds, A report by Lord Russell-Johnston, Council of Europe, July 2006. Retrieved 11.01.2015.
  91. ↑ "Fifteenth periodic report of States parties due in 1998: Islamic Republic of Iran". Unhchr.ch. Roja wergirtinê: 2 kanûna pêşîn 2011.
  92. ↑ Matthee, Rudi. "ŠAYḴ-ʿALI KHAN ZANGANA". Encyclopaedia Iranica.
  93. ↑ A fourth pretender was Karim Khan, son of Aymak of the Zand, a section of Lak tribe Sir Percy Molesworth Sykes (1930). A History of Persia. Macmillan and Company, limited. r. 277.
  94. ↑ J. R. Perry (2011) "Karim Khan Zand". Retrieved 7 July 2013.
  95. ↑ 'Abd al-Hamid I, M. Cavid Baysun, The Encyclopaedia of Islam, Vol. I, ed. H.A.R. Gibb, J.H. Kramers, E. Levi-Provencal and J. Schacht, (Brill, 1986), 62.
  96. ↑ Dionisius A. Agius, In the Wake of the Dhow: The Arabian Gulf and Oman, (Ithaca Press, 2010), 15.
  97. ↑ a b c D, Edgecomb (2007). A Fire in My Heart: Kurdish Tales. Westport: Libraries Unlimited. r. 200.
  98. ↑ D. Shai (2008). "Changes in the oral tradition among the Jews of Kurdistan".Retrieved 7 July 2013.
  99. ↑ C. Alison (2006)."Yazidis i. General". Encyclopædia Iranica Retrieved 7 July 2013.
  100. ↑ V, Arakelova (7 tîrmeh 2013). "Shahnameh in the Kurdish and Armenian Oral Tradition". Ji orîjînalê di 18 gulan 2015 de hat arşîvkirin.
  101. ↑ "Silenced Kurdish storytellers sing again". The Guardian. Retrieved 7 July 2013.
  102. ↑ a b c "Immigration Museum (2010) Survival of a culture: Kurds in Australia" (PDF). Museumvictoria.com.au. Ji orîjînalê (PDF) di 26 adar 2010 de hat arşîvkirin. Roja wergirtinê: 7 tîrmeh 2013.
  103. ↑ Imrek, Paşa (19 tîrmeh 2014). "Deq: Kevneşopiya Qedîm". BasNûçe. 13: 13.
  104. ↑ W. Floor (2011). "Ḵālkubi". Encyclopædia Iranica. Roja wergirtinê: 7 tîrmeh 2013.
  105. ↑ Sim, Steven (23 kanûna paşîn 2007). "The Mosque of Minuchihr". VirtualANI. Ji orîjînalê di 20 kanûna paşîn 2007 de hat arşîvkirin.
  106. ↑ Kennedy, Hugh (Hugh N.) (1994). Crusader castles. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-42068-7. OCLC 28928501.
  107. ↑ Peterson, 1996, p.26.
  108. ↑ Necipoğlu, 1994, pp.35–36.
  109. ↑ Harry Ades, A Traveller's History of Egypt, Arris Publishing Ltd. 2007 ISBN 1-905214-01-4 p.226
  110. ↑ Gonnella, Julia (2008), The Citadel of Aleppo: Description, History, Site Plan and Visitor Tour (Guidebook), Aga Khan Trust for Culture and the Syrian Directorate-General of Antiquities and Museums, ISBN 978-2-940212-02-6, ji orîjînalê di 9 hezîran 2012 de hat arşîvkirin
  111. ↑ Verity Campbell - Turkey - 2007 - 724 pages, page 643, ISBN 1-74104-556-8
  112. ↑ Lonely Planet (2012) 'Ishak Pasha Palace'. Retrieved 7 July 2013.
  113. ↑ Institut kurde de Paris (2011) 'THE RESTORATION OF ISHAQ PASHA'S PALACE WILL BE COMPLETED IN 2013'. Retrieved 7 July 2013.
  114. ↑ UNESCO Office for Iraq (2007) 'Revitalization Project of Erbil Citadel'. Retrieved 7 July 2013.
  115. ↑ Prof. Ebdulla Xefur (1996). Cugrafyay Kurdistan. APEC, Swêd.
  116. ↑ kmr
  117. ↑ Ethnologue - Kurdish, Central

Bîbliyografî[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Girêdanên derve[biguherîne | çavkaniyê biguherîne]

Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Kurd de hene.
Dewletên kurdan
Hilhatin Serdema Navîn Serdema Nûjen Sedsala 20an Sedsala 21ê
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Kurd&oldid=1068170" hatiye standin.