China financiert onderzoek naar mensenrechten aan VU

Een onderzoekscentrum van de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam doet onderzoek naar mensenrechten met behulp van geld van een Chinese universiteit. Dat blijkt uit stukken in handen van de NOS. Hoogleraren van het centrum pleiten geregeld voor een alternatieve visie op mensenrechten, onder andere als het gaat over China.

Het Cross-Cultural Human Rights Centre (CCHRC) van de VU kreeg in 2018, 2019 en 2020 tussen de 250.000 en 300.000 euro per jaar, blijkt uit de stukken. Het geld komt van de Southwest University of Political Science and Law in Chongqing. Universiteiten in China zijn nauw verbonden aan het politieke regime, de communistische partij. Tot dit jaar was de universiteit in Chongqing de enige geldschieter van het onderzoekscentrum.

Betrokken hoogleraren die verbonden zijn aan het centrum nemen het met regelmaat op voor het mensenrechtenbeleid van China. Dat is opvallend omdat het land al jaren onder vuur ligt vanwege mensenrechtenkwesties, bijvoorbeeld in de regio Xinjiang. De VU ontkent dat de academische onafhankelijkheid in het geding is, maar deskundigen die de NOS raadpleegde spreken van een ongewone financieringsconstructie en zetten daar vraagtekens bij.

'Oordeel over mensenrechten niet aan westerse politici overlaten'

Het geld uit China wordt gebruikt voor verschillende doeleinden. Het centrum runt een wetenschappelijk tijdschrift, organiseert conferenties en ontwikkelt een 'globale visie op mensenrechten'. De missie van het centrum is vastgelegd in de financieringsovereenkomst met de Chinese universiteit: aandacht vragen voor een globale visie op mensenrechten, en dan specifiek voor de manier waarop niet-westerse landen zoals China tegen mensenrechten aankijken.

De directeur van het centrum, hoogleraar mensenrechten Tom Zwart van de Universiteit Utrecht, is een graag geziene gast in het land. Hij is regelmatig te gast bij de Chinese staatstelevisie en won een prijs voor zijn bijdrage aan de Chinese rechtswetenschap.

In een interview met de Chinese staatstelevisie zegt hij: "We moeten het niet overlaten aan politici, en vooral niet westerse politici, om te bepalen wat wij denken over mensenrechten." Ook zegt hij dat hij erin gelooft dat China het beste voor heeft met mensenrechten. "De ontwikkeling van mensenrechten in China moet worden gezien in de context van de binnenlandse omstandigheden, en geen kopie zijn van het Westen." Zwart ontkent in een reactie niet dat hij deze uitspraken gedaan heeft, maar wijst erop dat Chinese media zijn reacties in hun eigen frame plaatsen.

'Minderheden Xinjiang niet gediscrimineerd'

Een andere medewerker van het CCHRC, hoogleraar Peter Peverelli, doet ook uitspraken die in het voordeel werken van de regering in Peking. Zo bestempelt Peverelli op Linkedin de verhalen over werkkampen voor Oeigoeren als "geruchten" en stelt dat het tegenwoordig in de mode is om kritisch op China te zijn. "Xinjiang is gewoon mooi: mooie mensen, adembenemende natuur en lekker eten. En geen dwangarbeid, geen genocide, of welke leugens dan ook waar de westerse media mee komen."

Het centrum heeft ook een eigen nieuwspagina. Daarop staat dat in oktober 2020 afgevaardigden van het CCHRC naar Xinjiang zijn afgereisd. De situatie die zij daar aantroffen "reflecteerde niet de grimmige situatie zoals weergegeven in de westerse berichten. Er is geen discriminatie van Oeigoeren of andere minderheden in die regio," klinkt het stellig.

De uitlatingen zijn opmerkelijk gezien de massadetenties en andere mensenrechtenschendingen in Xinjiang, die al sinds 2017 zijn vastgelegd. Ook Amnesty rapporteert over de situatie van de Oeigoeren, de Turkssprekende moslimminderheid daar. Hun conclusie: meer dan 1 miljoen Oeigoeren zitten opgesloten in heropvoedingskampen. Het mensenrechtenpanel van de Verenigde Naties bestempelde dat cijfer eerder al als geloofwaardig.

Onafhankelijkheid van onderzoek

Vier deskundigen die de NOS raadpleegde noemen de mate van financiering vanuit China zeer ongewoon voor een Nederlands onderzoekscentrum. Ook roept het volgens hen vragen op over de academische onafhankelijkheid. Zo stelt Rob de Wijk, hoogleraar Internationale Betrekkingen: "Zoiets als academische vrijheid op het gebied van mensenrechten bestaat niet in China. Als je te veel afwijkt van de partijlijn krijg je geen geld meer."

De Wijk bekritiseert ook de optredens van Tom Zwart op de Chinese televisie. "Je legitimeert op die manier een autocratisch regime. Die kunnen zeggen tegen hun eigen bevolking, zie je wel, in het Westen ondersteunen ze onze standpunten."

Ook sinoloog Frank Pieke van de universiteit Leiden heeft vragen bij de financieringsconstructie. "Op zich is in het contract de academische vrijheid gegarandeerd, maar gezien het soort onderzoek dat Tom Zwart doet moet hij eigenlijk geen geld uit China accepteren omdat dat de schijn van afhankelijkheid wekt."

In een reactie zegt de VU dat het onderzoek van het Cross-Cultural Human Rights Centre wel degelijk onafhankelijk is. In de contracten met de Chinese geldschieter "staat precies vastgelegd dat de academische vrijheid van het centrum en haar medewerkers onverkort gewaarborgd blijft. Het centrum is niet van de subsidie afhankelijk en zal altijd zijn vrije rol blijven spelen," aldus de VU. Toch staat er ook in de contracten dat het centrum specifiek aandacht moet besteden aan hoe mensen in niet-westerse landen denken over de mensenrechten.

Inmiddels is de universiteit op zoek gegaan naar andere geldschieters. Vanaf dit jaar wordt 20 procent van de financiering betaald door de VU zelf en door de Universiteit van Amsterdam, waar het centrum een vak over mensenrechten zal gaan verzorgen. De andere 80 procent blijft uit China komen.

'Dialoog op gang brengen'

Tom Zwart laat de NOS weten zelf onafhankelijk te kunnen opereren ondanks de financiering uit China en dat hij regelmatig mensenrechtenschendingen in China aan de kaak stelt, onder andere op academische congressen.

Ook stelt hij dat stukken op de site van het CCHRC de meningen weerspiegelen van medewerkers, maar niet per se de standpunten van het onderzoekscentrum. Ook als er expliciet staat dat het CCHRC iets vindt. Zwart zegt dat mensenrechten van Oeigoeren wel degelijk worden geschonden, en dat hij hiervoor aandacht vraagt in China.

In een latere reactie, na aanvullende vragen van de NOS, zegt hij dat de vragen over de nieuwsartikelen op de site van het centrum hem "toch aan het denken hebben gezet". De voorwaarden om bijdragen te plaatsen worden in de toekomst aangescherpt, en als medewerkers hierin zeggen namens het centrum te spreken, worden deze reacties voortaan verwijderd.

Peter Peverelli laat desgevraagd weten dat uitlatingen van medewerkers van het centrum niet opgevat moeten worden als ontkenning van wat er in Xinjiang gebeurt. Deze zijn "slechts een poging een dialoog op gang te brengen".

Eerder uitte de vorige minister van onderwijs al haar zorgen over de Chinese inmenging in het Nederlands hoger onderwijs. Dat was nadat bekend werd dat een hoogleraar Chinese taal en cultuur aan de Rijksuniversiteit Groningen voor een deel betaald werd door een organisatie die banden heeft met de Chinese overheid.