Shqipologji

Shqipen letër e nxjerrin nga italishtja lettera dhe në analizë të fundit nga latinishta littera “shkronjë, epistull”, edhe pse kuptimi i materialit mbi të cilin shkruhet (angl. paper, ita. carta), i mbështetur në një metonimi, nuk ka qenë i zakonshëm as në italishte as në latinishte, çfarë do ta bënte letër një nga ato raste kur zhvillimi kuptimor ka kaluar nga abstraktja drejt konkretes, aq sa në shqipen e sotme letër, me kuptimin “mesazh i shkruar” na duket si metonimi e bazuar në kuptimin “material mbi të cilin shkruhet”. Continue Reading »

Siç rrëfen Henry A. Davidson, te A Short History of Chess (Greenberg Publisher, 1949), ajo figurë e shahut që ne sot e njohim me emrin fil ka pasur më shumë emra dhe kuptime simbolike se çdo figurë tjetër. Në versionin e lashtë indian të lojës, e quanin gaja ose hasti, të dyja me kuptimin “elefant,” duke qenë elefanti element madhor i formacionit luftarak të kohës në Indi. Persianët e përkthyen këtë gaja në gjuhën e tyre, si pil; dhe pastaj arabët e morën nga persianët dhe e bënë al fil, sërish me kuptimin “elefant”. Prej arabëve, fjala kaloi në gjuhët europiane si alfil (kështu sot e kësaj dite në spanishte), duke u përçudnuar në italishte më parë si delfino, dhe pastaj duke u identifikuar me alfiere – që në atë gjuhë ka kuptimin “flamurtar” dhe që e shpjegojnë si nga spanjishtja alférez, e cila nga ana e vet prej arabishtes al-fāris “kalorës”. Nga ana tjetër, edhe të diturit mes shahistëve në Europën mesjetare nuk i jepnin dot dum konceptit të “elefantit” për figurën në fjalë, sepse në oborret mbretërore të kohës dhe në fushën e betejës kish vërtet mbretër e mbretëresha, kala dhe kuaj, ushtarë dhe oficerë – por jo elefantë. Nga kjo përpjekje për t’i dhënë një interpretim këtij al-fili, francezët e deformuan fjalën në fol dhe pastaj në fou (fjalë e njëjtë me fool të anglishtes), duke shënjuar kështu lolon e oborrit mbretëror. Continue Reading »

Këtë fjalë, me kuptimin “duq me të cilin hapet e mbyllet rrjedha e një lëngu a e një gazi” (Topalli) nuk e kanë as fjalori i 1954-ës, as ai i 1980-ës, edhe pse përdoret rëndom në industri dhe në ligjërimin popullor, për të shënuar një lloj valvule me obstruksion mekanik; por që ndryshon nga rubineti, sepse nuk kontrollon gjë derdhjen e lëngut.

Kolec Topalli, te Fjalori etimologjik, e shpjegon si “huazim i ri nga italishtja saracinesca, prej emrit të popullsisë arabe të saraçenëve në periudhën e kryqëzatave”, edhe pse, e thënë kështu, nuk kuptohet se çfarë lidhje ka kontrolli i rrjedhës në një tub, me saraçenët e Mesdheut në Mesjetë. Në fakt, në italishte saracinesca ka shënuar një lloj porte të kështjellës, ose të mureve rrethuese të një qyteti a të një ndërtese të fortifikuar, që mund të ngrihej ose të ulej me zhinxhirë. Mendohet se kjo lloj porte përdorej nga saraçenët, në fortesat e tyre; ose, anasjelltas, përdorej në kohën kur vendësit mbroheshin prej inkursioneve të saraçenëve. Në italishte, saracinesca shënjon edhe qepenët e dyqaneve dhe një lloj grile dritaresh, (e quajtur edhe persiana), për shkak të mekanizmit të njëjtë që përdoret për t’i lëvizur dhe funksionit të ngjashëm.

Bibliografia:

Topalli, Kolec, “Fjalori etimologjik i gjuhës shqipe.”
Enciclopedia Treccani, zëri saracinesca.