Ебәк

Кокон крупным планом

Файл:Kokonytutovogo.jpg

Коконы тутового шелкопряда перед обработкой

Камбоджийский шёлк

Ебәк — ебәк күбәләге (тут ағасы күбәләге) ҡурсаҡ көптәренән алынған ептән һуғылған йомшаҡ туҡыма. Башта ебәк Ҡытайҙа етештерелгән һәм унан мөһим тауар булараҡ Европаға Ебәк юлы буйлап оҙатылған. Бер көптән алынған еп 400—1500 м етә. Ептең арҡыры киҫелеше өсмөйөш барлыҡҡа килтерә һәм призма кеүек үк яҡтылыҡты һындыра — тап ана шул матур ялтырау барлыҡҡа килтерә лә инде.

Хәҙерге заманда ебәкте иң күп етештереүсе илдәр — Ҡытай (донъяла етештерелгәндең яртыһы). Һиндостан — 15 %, уның артынан Үзбәкстан (яҡынса 3 %) һәм Бразилия (яҡынса 2,5 %). Иран, Таиланд һәм Вьетнам да ярайһы күп етештерә.

Тарихы

Ҡытайҙа ебәк етештереүнеолит осоронда уҡ башланған булған. Боронғо Ҡытай легендаһында, ебәк етештерә башлау илгә нигеҙ һалған мифик Һары императорҙың ҡатыны тырышлығы менән барлыҡҡа килгән, тип әйтелә, сөнки тап ул ебәк ҡарышлауыҡтарын үрсетергә һәм еп етештереп, туҡырға өйрәткән имеш, ти. Археологтар тапҡан иң боронғо ебәк ҡорто көбө неолит тораҡта Шаньси провинцияһында табылған (яҡынса б.э.т. 2200—1700 йй.), ә беренсе ебәк киҫәге көньяҡ Ҡытайҙағы ҡәберлектә табылған (б.э.т. 475—221 йй.). Яңы эра башланыу осорона Ҡытайҙа инде бер нисә төр ебәк етештерелгән булған:

• крепҡа оҡшаған тығыҙ ебәк;
• йоҡа (газ) ебәк;
• ҡатмарлы сиратылған ебәк;
• төрлө биҙәктәр сигелгән ебәк;
• һәм башҡалар.

Күп быуаттар ебәк етештереү ысулын Ҡытайҙан башҡа ерҙә белмәгәндәр. Серҙе сискән өсөн оҫталарға үлем язаһы ҡаралған булған. Был серҙе асыр өсөн ни генә ҡыланмағандар.

Хотан дәүләтендә ебәк етештерә башлау серен нисек асҡандары тураһында легендала ил батшаһы серҙе асыр өсөн Ҡытай принцессаһын һоратҡан, ә тегеһе ебәк кейеп йөрөр өсөн сәсенә ебәк ҡарышлауыҡтарын йәшереп алып сыҡҡан, йәнәһе хеҙмәтселәр итеп ебәк етештереү оҫталарын һәм яйламаларын алып килгән, ти.

Икенсе бер легендала, 550 йылда Византия императоры Юстиниан I Персия монахтарын Ҡытайҙан ебәк ҡарышлауығы көптәрен алып ҡайтырға күндергән. Тегеләр көптәрҙе бамбук таяҡтары ҡыуышлығына йәшереп алып сыҡҡан, тип әйтелә.

Ысыны нисек булғандыр, нисек булһа ла сер асылған.

XVIII быуатҡа ебәк етештереү тотош Көнбайыш Европала таралып китә.

Епсә ҡоролошо

Ебәк епсәһе 75 % фиброиндан һәм 25 % серициндан тора. Бынан тыш ебәктә балауыҙ һәм май, шулай уҡ инераль матдәләр бар. Ебәк епсәнең киңлеге — яҡынса 32 мкм, оҙонлоғо километр ярымға еткеләй. Өҙөлөү өсөн 40 кгс/мм² (1 кгс/мм² = 10⁷н/м²) көсөргәнеш кәрәк, ә өҙөлгәнсәгә һуҙылыуы 14—18 %.

Ебәк туҡыма етештереү

Көп сеймалын сортҡа бүләләр, тағаталар, серицинын сығарыу өсөн ебетәләр һәм киптерәләр. Артабан төрлө ысул менән тетәләр. Шунан инде сиратып, туҡыма һуғалар (Туҡыма (биология))

Һабынлы һыуҙа серицинын тамам бөтөрөү өсөн ҡайнатып сығара яҙалар (95 градус), буяйҙар, ялтыр төҫ бирер өсөн һеркәгә һалалар.

Заманса башҡа ысулдар ҙа файҙаланалар.

Ебәк туҡыма сифаты һәм үҙенсәлектәре

• Юғары температураға сыҙамлығы уртаса — бик өҙөлөп бармай, әммә муртығыраҡҡа әйләнә
• дымландырып үтекләү — 30 °C кәңәш ителә
• ҡояшта уңып бара, 200 сәғәттә ныҡлығы икеләтә кәмей
• органик иреткестәргә бирешмәй (Һеркә кислотаһы, этиловый спирты), көслө кислоталар һәм һелтеләргә бирешә
• дымды ныҡ һеңдерә
• ҡайнатырға ярамй
• ныҡ, йыртылып бармай
• яҡшы һуҙыла.
• яй яна һәм янған ҡауырһын еҫе сығара
• яндырғанда еп осонда ҡараһыу йоморсаҡ барлыҡҡа килә
• епсәнең тәбиғи төҫө — аҡ йәки һарғылт.

үҙенсәлектәре

• юғары гигиена сифаттары

тейешле эшкәртеүҙән һуң:

• яҡшы драпировкалана
• ялтырай

Төрҙәре

• Чесуча, ҡырағай ебәк, tussore, tussur, tusser, tusseh, tussah — ҡарышлауыҡтан Antheraea mylitta (швед.)баш. — тығыҙ, еңел һәм уртаса ауырлыҡта, һарғылт-көрәнһыу төҫтә.
• Малагасийский шёлк

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Бөйөк Ебәк юлы
• Альпак

Әҙәбиәт

• Шелк // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том) — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Кукин Г. Н., Соловьев А. Н. Текстильное материаловедение ч. 1—3 — М., 1964—67.
• Рубинов Э. Б., Усенко В. А., Ибрагимов С. С. Учение о шелке и кокономотание, ч. 1 — М., 1966.

Һылтанмалар

• Шёлк: история нежной роскоши
• Как отличить настоящий шёлковый ковер
• Подробно о росписи по шёлку
• Из истории шёлка
• Шелк — история, этапы (технология) изготовления 2020 йылдың 26 ноябрь көнөндә архивланған.
• Шелк — история легендарной ткани 2011 йылдың 9 июль көнөндә архивланған.
• Как получают шелковую нить видео